Publikujemy tłumaczenie fragmentu jednej z publikacji znanego angielskiego liturgisty - Archdale A Kinga, który wcześniej umieszczaliśmy w oryginalnej (angielskiej) wersji. Tłumaczenie na język polski można pobrać także jako dokument w formacie pdf (do użytku prywatnego). Tekst jest w tłumaczeniu Anny Filomeny Kaźmierczak. Jednocześnie dziękujemy za cenne uwagi panu Michałowi Barcikowskiemu z redakcji "Christianitas".
Załącznik I: UROCZYSTA MSZA PAPIESKA
Uroczysta Msza papieska została zawieszona przez kataklizm upadku Państwa Kościelnego Venti Settembre. Od owego dnia, tj. 20 września 1870r. do 1 stycznia 1888 w watykańskiej bazylice zamilkły srebrne trąby: Najwyższy Pasterz nie odprawiał już Najświętszej Ofiary przy grobie Apostoła, a tron Domnus apostolicus pozostał pusty.
Jubileusz kapłaństwa Leona XIII (1878-1903) obchodzony dn. 1 stycznia 1888r. stał się okazją do powrotu do uroczystej Mszy św., niemniej dopiero 11 lutego 1929r. „kwestia rzymska” została rozstrzygnięta, a Państwo Watykan zostało uznane przez Włochy.
Odtąd Ojciec Święty mógł opuścić swe watykańskie „więzienie”, co uczynił w Boże Ciało tegoż roku, asystując w procesji Najświętszego Sakramentu na placu św. Piotra. Później, 20 grudnia, papież Pius XI świętował swój kapłański jubileusz sprawując Najświętszą Ofiarę w kościele katedralnym św. Jana na Lateranie. Msza św. miała prosty charakter, bez przepychu ceremonii towarzyszącego zazwyczaj uroczystej Mszy papieskiej.
Uroczystą Mszę św. sprawuje się zazwyczaj w tak doniosłych momentach jak ogłoszenie dogmatu lub kanonizacja świętego(świętej).
Szatom papieskim poświęcono osobny wątek, tak więc ograniczymy się tutaj do zaznaczenia pewnych charakterystycznych cech ceremonii.
Asysta Mszy św. obejmuje kardynała diakona, apostolskiego subdiakona niosącego ewangeliarz w procesji na wejście, greckiego diakona i subdiakona, kardynała biskupa asystenta, dwóch kardynałów asystentów diakonów, dwóch protonotariuszy apostolskich podnoszących przód faldy w czasie przemieszczania się papieża, dwóch szambelanów niosących tren, dziekana roty z drogocenną mitrą i na koniec dwóch patriarchów lub arcybiskupów, niosących (odpowiednio) księgę i świecę. W procesji na wejście uczestniczą także turyferariusz z dymiącą kadzielnicą (1) i siedmiu akolitów niosących świece (2).
W czasie modlitw przygotowawczych kardynał biskup stoi po prawicy papieża, kardynał diakon po lewej stronie, zaś pozostali członkowie asysty z tyłu.
Po pierwszym okadzeniu kardynałowie diakoni całują policzek i pierś papieża a ów powraca do tronu przed ołtarzem Katedry św. Piotra w absydzie.
Starszy diakon z mitrą na skroniach siedzi na faldistorium przed ołtarzem twarzą do tronu; apostolski subdiakon wraz z greckimi członkami asysty siedzą na stopniach ołtarza, podczas gdy asystujący biskup i dwóch asystujących diakonów pozostają w pobliżu tronu.
Subdiakon i diakon bizantyński śpiewają (odpowiednio) lekcję i ewangelię w języku greckim po ich uprzednim odśpiewaniu po łacinie i są to zazwyczaj mnisi z włosko-greckiej badii Grottaferrata.(3) Na zakończenie lekcji subdiakoni dwóch obrządków przechodzą, by ucałować stopy papieża. Siedmiu członków służby niosących świece asystuje przy ewangelii łacińskiej, dwóch zaś przy greckiej.(4) Papież całuje oba teksty.
Celem uniknięcia zatrucia podejmuje się środki zapobiegawcze, a w czasie ofertorium ma miejsce ceremonia pregustatio — pregustacji chleba i wina(4). Po odśpiewaniu Et homo factus est w Credo, kardynał biskup i apostolski subdiakon umywają ręce przy kredencji a następnie rozkładają lniane płótno obszyte i przedzielone złotą koronką nad mensą ołtarza. Tkanina pierwotnie służyła za korporał i przykrywała oblata. Subdiakon odziany w welon naramienny przynosi bursę i korporał, dwa puryfikaterze oraz srebrną puszkę z hostiami. Diakon, który rozkłada korporał, odbiera bursę i hostie. W międzyczasie zakrystian odziany w welon naramienny (subdiaconale), w towarzystwie akolity niosącego dwie puste ampułki i mały flakon, przynosi kielich, patenę, puryfikaterze oraz złotą łyżkę do papieskiej kredencji po stronie ewangelii. Zakrystian w asyście podczaszego dokonuje wówczas puryfikacji naczyń sakralnych, łyżki i ampułek winem, zaś ampułek na wodę — wodą. Podczaszy wlewa niewielką ilość wina i wody do naczynia i ją wypija: pozostałość zostaje przelana do ampułek i przekazana akolicie. Zakrystian w welonie naramiennym kładzie naczynia na ołtarz. Wówczas kardynał diakon bierze trzy hostie i kładzie je na patenę, jedną przecierając patenę, drugą zaś dotykając wnętrza i zewnętrza kielicha. Zakrystian spożywa obie hostie zwrócony twarzą ku papieżowi, natomiast trzecia hostia jest przeznaczona do Mszy św. Wypróbowania oblacji dokonuje kardynał diakon, wlewając nieco wina i wody do naczynia, które podczaszy natychmiast wypija. Diakon wlewa do kielicha ilość wina wystarczającą dla trzech osób, zaś subdiakon dodaje wodę złotą łyżką. Jeżeli Msza św. jest sprawowana z okazji kanonizacji, po Credo papieżowi ofiaruje się świece, chleb, wino, wodę, młode turkawki i dwa inne małe ptaszęta.
Na podniesienie ośmiu prałatów niesie pochodnie, przy czym ani w czasie podniesienia ani w innym momencie Mszy papieskiej nie ma dzwonka. Małego dzwonka nigdy nie wprowadzono, nawet do Mszy św. odprawianej w obecności papieża.
W czasie wielkiego podniesienia hostii i kielicha papież wznosi ramiona pionowo, obracając się najpierw w prawo a potem w lewo. „Srebrna symfonia” zespołu trębaczy straży honorowej, grana na podniesienie była dotąd objęta restrykcjami przez Leona XIII.
Przed Pater Noster akolita zabiera ampułki i małą fiolkę do kredencji, natomiast zakrystian w naramiennym welonie niesie w prawej dłoni złotą fistułę, w lewej zaś kielich do ablucji. Podczaszy ampułki i puryfikuje je wraz z naczyniem, fistułą i kielichem do ablucji. Ceremonia pregustacji się powtarza, po czym akolita bieży z ampułkami i naczyniem ku prawej stronie tronu, zakrystian zaś dzierży fistułę, kielich i dwa puryfikaterze.
Ceremonia w której papież wkłada święte postaci do kielicha na Pax Domini sit semper vobiscum zniknęła do czasu Ordo Romanus IV, zaś jej miejsce zajęło zwyczajowe połączenie postaci (commixtio). Znak pokoju przekazuje się w normalnej pozycji biskupowi asystującemu i asystującemu kardynałom diakonom, z tym że w przypadku diakona i subdiakona jest on odłożony do czasu komunii.
Papież powraca do tronu by przyjąć komunię św., a ceremonia przebiega następująco: kardynał diakon pierwszy bierze patenę, na której ceremoniarz położył asterysk, podnosi ją na wysokość swojego czoła, tak by była widziana przez lud, obraca się w prawo by pokazać ją papieżowi, wznosi ją wyżej czyniąc półkole a następnie zwraca się w lewo w taki sposób, by pokazać ją wiernym i papieżowi po raz trzeci.
Subdiakon, klęcząc po stronie ewangelii, przejmuje patenę i asterysk i zanosi je papieżowi, a jego dłonie zakrywa zdobiony złotem welon (linteum pectoralis). Asterysk jest zabezpieczeniem w formie gwiazdy, nakładanym na patenę, aby przykryć hostię w czasie niesienia jej do tronu. Ma dwanaście promieni, na których wypisane są imiona dwunastu apostołów. W obrządku bizantyńskim asterysk jest normalnym ornamentem liturgicznym, chroniącym chleb eucharystyczny przed kontaktem z welonem. Typ wschodni składa się z dwóch półkoli z gwiazdką zawieszoną w środku.
Kielich podnosi kardynał diakon postępując tak jak z pateną. Następnie ceremoniarz przykrywa kielich zdobioną złotem palką, zaś diakon zanosi go do tronu. Dwóch arcybiskupów trzyma księgę z modlitwami na komunię, podczas gdy trzeci asystuje ze świecą trzymaną w dłoni. Drugi ceremoniarz zdejmuje asterysk a papież biorąc dwie cząstki Hostii w lewą dłoń wypowiada słowa: Panem coelestem oraz Domine non sum dignus. Innocenty III (1198-1216) nie wspomina o formułach, lecz można je znaleźć w Ordo kardynała d'Estouville (1402-82) z końca XV wieku. Drugie commixtio było uprzednio zwyczajowe po komunii papieskiej, zaś w Ordo Romanus I czytamy: Qui dum communicaverit, de ipsa Sancta quam momorderit ponit in calice in manus archidiaconi dicendo: Fiat commixtio ....(6). Ordo Romanus VII uzupełnia rubrykę następująco: Et expleta confractione, quando communicat domnus apostolicus partem sibi mordet et reliquam in calicem mittit faciens crucem de ea tribus vicibus super calicem, nihil Dickens (7). Diakon podchodzi z kielichem, a zakrystian daje fistułę asystującemu biskupowi. Następnie papież wkłada fistułę do kielicha i w ten sposób przyjmuje Krew Pańską (8). Agnus Dei kończy chór po przyjęciu komunii przez papieża.
Druga połowa Hostii jest udzielana przy tronie diakonowi i subdiakonowi przy czym diakon stoi, a subdiakon klęczy.(9) Oboje całują pierścień i otrzymują pax. Asysta powraca do ołtarza: diakon niesie kielich i fistułę zaś subdiakon patenę. Subdiakon puryfikuje patenę nad kielichem, natomiast diakon spożywa część Przenajdroższej Krwi Pańskiej za pomocą fistuły. Pozostałość z kielicha przyjmuje subdiakon, lecz bez użycia „trzcinowej rurki”. Następnie dokonuje się puryfikacji kielicha.
W międzyczasie papież przyjmuje ablucje w kielichu specjalnie przygotowanym w tym celu, podawanym mu przez asystującego biskupa. Ów powraca do ołtarza na komunię i pokomunię.
Audytor roty odziany w tunicelę stoi przy papieżu podczas błogosławieństwa trzymając krzyż pontyfikalny.
Zarówno manipularz jak i paliusz zostają na ołtarzu. Po włożeniu papieżowi tiary, rękawic i pierścienia arcykapłan bazyliki, w asyście dwóch kanoników, podchodzi do papieża, by wręczyć mu jedwabną portmonetkę zdobioną złotem, w której znajduje się dwadzieścia pięć juliuszy — starych papieskich pieniędzy. Arcykapłan, przedstawiając honorarium mówi: Beatissime Pater, capitulum et canonici hujus sacrosanctae basilicae, Sanctitatae [sic] vestrae consuetum offerunt presbyterium pro missa bene cantata. Wówczas arcykapłan całuje dłoń papieża, zaś dwóch kanoników jego stopę. Papież oddaje portmonetkę kardynałowi diakonowi ta zaś przechodzi do niosącego tren, a następnie do kanonika zakrystiana bazyliki, który daje mu w zamian pięć ecu, czyli ok. 27 franków sprzed pierwszej wojny światowej.(10)
Przypisy
(1) Por. O.R. I, 8; Pat. Lat., t. LXXXVIII, kol. 941. Wedle przepisów Ordo kadzielnicę ma nieść subdiakon regionalny.
(2) Tamże. Por. Obrządek Lioński.
(3) Por. O.R. XIV, 46; Pat. Lat., t. LXXVIII, kol. 1146.
(4) Ad evangelium latinum portantur septem candelabra, et immediamente dicitur evangelium graecum cum duobus candelabris accensis, et alia quinque portantur in altari. O.R. XV, 10; Pat. Lat., t. LXXVIII, kol. 1280. Gdzie jest pozostałych pięć świec w czasie greckiej ewangelii? Bp Edmund sugeruje, że portantur może oznaczać ponuntur (reponuntur) i że świece były następnie umieszczane na ołtarzu. Hist. Liturg., XIII, str. 306.
(5) Por. Pontifical Mass at Lyons.
(6) O.R I, 19; Pat. Lat., t. LXXVIII, kol. 946; Andrieu, Les Ordines Romani du Haut Moyen Age, t, 11 (Louvain, 1948), str. 101-2.
(7) O.R. VII, 23; Andrieu, ostr. cit., t. II, str. 305. Odniesieniem w Pat. Lat. jest Ordo Scrutinii ad electos, t. LXXVIII, kol. 993-1000.
(8) Fistula, vide astr.endix II.
(9) Les Messes papales solennelles (Desclée, n.d.), str. 44.
(10) W Lionie kanonicy kościoła prymasowskiego wręczają honorarium arcybiskupowi po okadzeniu oblata na offertorium w Mszy pontyfikalnej.
Liturgia Kościoła Rzymskiego, Archdale A. King. Bruce: Milwaukee, 1957.
Tłumaczenie: Anna Filomena Kaźmierczak