Źródła do badań nad ceremoniami solennej Mszy papieskiej

Fragment artykułu "Historia, źródła i ceremonie solennej Mszy papieskiej według usus antiquior":

Poniżej podany jest zbiór pozycji, które stanowią bazę do studium historyczno-liturgicznego księgi ceremonii papieskich, ze szczególnym uwzględnieniem przebiegu, struktury jak i rytów oraz tradycji związanych z celebracją solennej Mszy świętej przez Biskupa Rzymu[1].

            Z dzieł łacińskich największą erudycją odznacza się De liturgia RomaniPontificis in solemni celebratione Missarum wydana w trzech tomach (Rzym 1731-1744). Jej autorem jest D. Georgi, prałat domowy papieża Benedykta XIV. Za niezwykle pomocny można uznać treściwy ceremoniał solennej Mszy papieskiej zredagowany przez jednego z papieskich ceremoniarzy pod tytułem Caeremoniale missae quae summo pontificecelebratur (Ratyzbona 1889) – praca ta została przetłumaczona z niewielkimi modyfikacjami na język włoski przez innego papieskiego ceremoniarza G. M. Menghiniego (Le Solenni Ceremonie dellaMessa Pontificale celebrata dal Sommo Pontefice, Rzym 1904).

            W największej obfitości posiadamy dzieła wydane w języku włoskim, m. in. prace prałata F. Cancellieriego takie jak Descrizione deTre Pontificali che si celebrano nella Basilica Vaticana per le Feste di Nataledi Pasqua e di S. Pietro (Rzym 1788), Descrizionedelle Cappelle Pontificie et Cardinalizie di tutto l’anno (Rzym 1790). G. Moroni wydał w jednym tomie, zatytułowanym Le cappelle pontificie,cardinalizie e prelatizie (Wenecja 1841), jeden z artykułów swej monumentalnej encyklopedii.

            Wspomniane wyżej dzieła doczekały się tłumaczeń francuskich: F. Cancellieri, Description des Chapelles papales de Noël,de Paque et de S. Pierre dans la Basilique du Vatican, Rzym 1818; G. Moroni, Histoire des Chapelles Papales, Paryż 1846. Rzymskie podróże X. Barbiera de Montault zaowocowały publikacjątakich tytułów, jak Les fêtes de Pâques àRome avec une description détaillée du Pontifical du Pape dans la basilique dest. Pierre oraz L'Octave des ss.Apôtres Pierre et Paul à Rome avec une description détaillée du pontifical duPape dans la basilique de s. Pierre (Rzym 1886).

Integralny opis obrzędów ceremonii solennej Mszy papieskiej podaje niewielka objętościowo praca słynnego liturgisty, J. Brinktrine Diefeierliche Papstmesse und die Zeremonien bei Selig- und Heiligsprechungen (pierwsza edycja ukazała się w 1949 r.). Współcześnie wydane zostało doskonałe Liturgien undZeremonien am Päpstlichen Hof prof. U. Nersingera (Bonn 2010-2011), w którym znajdujemy nie tylko szczegółowy opis ceremonii solennej Mszy papieskiej zilustrowany licznymi fotografiami i opatrzony bogatą bibliografią (t. I, s. 369-454 = VIII. Kapitel: Die Feierliche Papstmesse), ale całościowy opis liturgii i zwyczajów Dworu Papieskiego w postaci, w jakiej dotrwały one do drugiej połowy XX w.

            Archadlemu A. Kingowi zawdzięczamy jeden z bardziej aktualnych (jednak treściwych) opisów przebiegu solennej Mszy papieskiej. Tekst ten stanowi pierwszy z wielu aneksów do jego Liturgy of the Roman Church (Milwaukee 1957, s. 397-401).

* * *

Najważniejsze edycje Ordines Romani[2]: J. Mabillon, Musei Italici, t. II [=Complectens antiquos libros rituales SanctaeRomanae Ecclesiae cum commentario praevio in Ordinem Romanum], Paryż 1724; doskonałe Les Ordines Romani du haut Moyen Âge P. Andrieu (Louvain 1931-1961).

* * *

Dla naszego studium nieocenione jest dzieło o. M. Dykmansa, w którym zebrał on – opatrzywszy obfitym komentarzem – wszystkie najważniejsze średniowieczne oraz renesansowe ceremoniały papieskie:

a) Le Cérémonial papal de la fin du Moyen Âge à la Renaissance (Rzym-Bruksela): 1) t. I, Le Cérémonial papal du XIIIe siècle (1977); 2) t. II, De Rome en Avignon ou le cérémonial de Jacques Stefaneschi (1981); 3) t. III, Les Textes avignonnais jusqu'à la fin du grand schisme d'Occident (1983); 4) t. IV, Le Retour à Rome ou le cérémonial du patriarche Pierre Ameil (1985);

b) L'OEuvre de Patrizi Piccolomini ou lecérémonial papal de la première Renaissance, « Studi e Testi » nr 293 i 294, Rzym 1980.

* * *

            Odrębną kategorię stanowią wewnętrzne druki ówczesnej Świętej Kongregacji Ceremoniału (przekształconej pod koniec ubiegłego wieku w Urząd Papieskich Celebracji Liturgicznych), które dostarczają wiele szczegółowych informacji. Posiadają one także ważną charakterystykę oficjalnych, jednakże w zasadzie wewnętrznych publikacji Kurii Rzymskiej. Do najcenniejszych możemy zaliczyć dwa „ordines” przygotowane z okazji dwóch ostatnich koronacji papieskich (znajdują się one w archiwum Urzędu Papieskich Celebracji Liturgicznych): La cérémonie solennelle du Couronnement de Sa Saintété  Jean  XXIII  à  la  Basilique  de  Saint Pierre  le  4  novémbre  1958,  Imprimérie Polyglotte Vaticane 1958 (sc 0267) oraz La cérémonie solennelle du Couronnement de Sa Saintété  Paul  VI  le  30  juin  1963,  Imprimérie Polyglotte Vaticane 1963 (sc 0286). Teksty te mają pierwszorzędne znaczenie, gdyż podają one szczegółowy opis solennej Mszy papieskiej poprzedzony stosownym wstępem teologiczno-pastoralnym oraz opisem historyczno-liturgicznym szat papieskich.

* * *

Wydaje się uzasadnionym, by wszelkie prace badawcze dotyczące liturgii papieskiej rozpoczynać od uważnej i przemyślanej lektury prac bpa Joachima Nabuco, którego nazwisko zostało już tutaj kilkakrotnie przywołane[3]. Jego wstęp do edycji krytycznej ceremoniału apostolskiego sprzed pontyfikatu Innocentego VIII[4] stanowi z jednej strony podsumowanie ówczesnego stanu badań (dla których był on wielce zasłużony), z drugiej zaś odzwierciedla entuzjastycznego ducha reformy, który chciał zerwać ze wszelkimi elementami wywodzącymi się z ceremoniałów dworskich oraz rzekomymi niezdrowymi feudalnymi naleciałościami i obostrzeniami, które miały przyczynić się do uśmiercenia wymiaru pastoralnego rzymskiej służby Bożej.

Bartłomiej K. Krzych IBP

---

[1] Ogólny zbiór bibliografii dotyczący liturgii apostolskiej został zebrany i opracowany z jednym z naszych artykułów: B. K. Krzych, Wstępny zestawliteratury..., s. 333-347 (zob. p. 5). Dla tych, którzy pragnęliby pogłębić ten temat, może on stanowić podstawę do dalszych poszukiwań.

[2] Zob. p. 12.

[3] Poza wymienionymi w tym opracowaniu tytułami warto odnieść się do: J. Nabuco, Ius Pontificalium. Introductio in Caeremoniale Episcoporum, Desclée 1956; Tenże, Pontificalis Romani Expisitio Juridico-Practica, Desclée 1962².

[4] Mowa o wspomnianym wyżej: J. Nabuco, F. Tamburini, CérémonialApostolique...,  zob. p. 16, a także 22 i 24.

Historia, źródła i ceremonie solennej Mszy papieskiej według usus antiquior

Krzych Bartłomiej K. (kl., IBP), Historia, źródła i ceremonie solennej Mszy papieskiej według usus antiquior, « Christianitas » 14 (2013/2), ss. 178-212.

* * *

Z wprowadzenia: Podejmując krótko i ogólnie kwestię solennych Mszy świętych sprawowanych przez Najwyższego Pasterza (tradycyjnie w Bazylice św. Piotra) według tzw. usus antiquior (a więc sprzed ostatniej reformy liturgicznej), można stwierdzić, że dziś temat "dawnej" liturgii apostolskiej jest nieco zmitologizowany. Nie można jednak zaprzeczyć, że owe obrzędy sprawowały się według wielowiekowych tradycji sięgających pierwszych wieków chrześcijaństwa. Tradycje te promieniując przez setki lat na cały świat chrześcijański, wywarły niewątpliwy wpływ na liturgie stolic biskupich, wydając w ten sposób niezliczone owoce łaski. One również ukształtowały "tradycyjny" ryt rzymski, który przetrwał i ożywa za naszych dni.

Zobacz spis treści

W liturgii Pałacu Apostolskiego zachowywane były niczym w drogocennym skarbcu zwyczaje i tradycje wszędzie indziej porzucone lub zapomniane, które związane były przede wszystkim z czcią, jaką otaczana jest droga dla chrześcijan osoba Namiestnika Chrystusowego.

Tak też w ówczesnej epoce dla kardynałów, biskupów i innych dygnitarzy Kurii Rzymskiej oraz władców świeckich solenna Msza papieska wraz z całą okazałością swych rytów i ceremonii była nierozłącznym elementem życia Dworu Papieskiego, zaś jej znajomość była przekazywana - nie bez zauważalnego wśród zachowanych świadectw podziwu - z pokolenia na pokolenie w rodzinach dziedziczących poszczególne funkcje czy posługi. Solenna Msza papieska była zawsze świętem dla wszystkich mieszkańców Rzymu.

* * *

Przed przystąpieniem do krótkiej prezentacji i przebiegu obrzędów solennej Mszy papieskiej ze szczególnym uwzględnieniem jej charakterystycznych elementów (włącznie z niektórymi szatami oraz insygniami własnymi Papieżowi) wydaje się odpowiednim podjąć i wyjaśnić ogólne określenia, takie jak "kaplica papieska" i "solenna Msza papieska". Następnie podamy krótki rys historyczny rozwoju tej ostatniej jak i rozpatrzymy jej znaczenie i wpływ na rozwój i kształt liturgii katolickiej, zwłaszcza rytu rzymskiego. Przedstawiony także zostanie zbiór podstawowych źródeł do badań nad historią, źródłami oraz ceremoniami solennej Mszy papieskiej.

* * *

Zawartość artykułu (wg bazy "Alcuinus"):

Wprowadzenie

I. Zagadnienia wstępne

A) Termin « kaplica papieska » i jego znaczenie

B) Liturgia papieska w historii

C) Wartość, znaczenie i wpływ liturgii papieskiej

II. Źródła do badań nad ceremoniami solennej Mszy papieskiej

III. Solenna Msza papieska - obrzędy, ryty, ceremonie

A) Kiedy sprawowano solenną Mszę papieską?

B) Szaty i insygnia papieskie

1) Szaty papieskie

a) Falda

b) Fanon

c) Subcinctorium

d) Mantum

2) Insygnia papieskie

a) Tiara

b) Sedia gestatoria

c) Flabellum

C) Ogólna struktura

D) Ceremonie solennej Mszy papieskiej

1) Asysta

2) Msza święta

a) Początek Mszy

b) Lektury i Credo

c) Pregustatio

d) Kanon

e) Komunia święta

f) Zakończenie Mszy

IV. Zakończenie

"Ministrare et dare animam suam" - Liturgia Pontificia

O Departamento das Celebrações do Sumo Pontífice

Iniciamos hoje uma série de matérias em 6 capítulos, que irá ser postado duas vezes por semana, nas segundas-feiras e quartas-feiras durante três semanas, sobre os Mestres de Cerimônias do Sumo Pontífice; seu surgimento na hierarquia da Igreja e suas funções na Cúria Romana; os grandes Mestres de cerimônias; e o corpo de cerimoniários do Sumo Pontífice e a sua atual estrutura.

O Mestre das Celebrações Litúrgicas do Sumo Pontífice

Dando continuidade ao nosso estudo sobre os Mestres de Cerimônias do Sumo Pontífice, vamos conhecer hoje um pouco mais dos ofícios do Mestre das Celebrações Litúrgicas do Sumo Pontífice. O Mestre das Celebrações Litúrgicas do Sumo Pontífice, tem o ofício de zelar e preparar as celebrações litúrgicas presididas pelo Santo Padre nas Basílicas Papais Romanas, nas visitas às paróquias da Diocese de Roma, nas visitas pastorais no território italiano e nas viagens apostólicas ao redor do mundo. Cabe também ao Mestre de Cerimônias, o zelo pela Sacristia Pontifícia e Capelas do Palácio Apostólico (Capela Sistina, Capela Paulina e Capela Redemptoris Mater). É o oficial encarregado pelo Departamento das Celebrações Litúrgicas do Sumo Pontífice. De acordo com a Constituição Apostólica Pastor Bonus do Venerável João Paulo II (art. 182), o Magistri Caeremoniarum é nomeado diretamente pelo Romano Pontífice por um período mínimo de cinco anos podendo ser reconfirmado no cargo. 

O atual Mestre de Cerimônias do Sumo Pontífice, Mons. Guido Marini

Hoje é um dia mais que especial para Mons. Guido Marini, pois ele completa seus 46 anos de vida e boa parte dela dedicada a Igreja, por isso nessa data especial vamos conhecer uma pouco da trajetória eclesiástica do Grande Monsenhor Guido Marini, e sua carreira eclesiástica até se tornar o Grande Magistri Caeremoniarum.

O Grande Magistri Caeremoniarum Enrico Dante

Todos os amantes da Sagrada Liturgia da Igreja Católica, que buscam estudá-la de forma mais profunda se pega em certo momento apreciando fotos e vídeos, principalmente anteriores ao Concílio Vaticano II, e percebe nas cerimônias realizadas na Basílica Vaticana a presença imponente do Grande Magistri Caeremoniarum Enrico Dante, ao lado dos Sumos Pontífices desde o Papa Bento XV ao Papa Paulo VI.

Os Cerimoniários Pontifícios e suas funções

Os Cerimoniários Pontifícios têm a função de ajudar o Mestre das Celebrações Litúrgicas do Sumo Pontífice na preparação e zelo das Cerimônias Pontifícias. A eles também compete zelar pelas celebrações litúrgicas que ocorrem no período de vacância da Santa Sé por mandato do Colégio Cardinalício. 

Os atuais Cerimoniários Pontifícios

Encerramos hoje as postagens sobre essa figura importantíssima que é o Mestre de Cerimônias do Sumo Pontífice, conhecendo um pouco dos 10 (dez) Cerimoniários Pontíficios que são seus colaboradores diretos na preparação e execução das Celebrações Papais.

Caeremoniale pro basilica Assisiensi Benedicti XIV Pontificis Maximi iussu editum, in Patriarchalem et Capellam Papalem erecta

Papież Benedykt XIV wynosząc kościół św. Franciszka w Asyżu do godności bazyliki patriarchalnej oraz kaplicy papieskiej (Fidelis Dominus z dnia 25 marca 1754 r.) przepisał, aby w górnym jak i w dolnym kościele wznieść tron papieski zarezerwowany Biskupowi Rzymu. Z tego też względu ten sam papież opublikował własny ceremoniał dla tej świątyni:

Caeremoniale pro basilica Assisiensi Benedicti XIV Pontificis Maximi iussu editum, in Patriarchalem et Capellam Papalem erecta, Romae 1754 [1] 

Caeremoniale pro basilica Assisiensi Benedicti XIV Pontificis Maximi iussu editum, in Patriarchalem et Capellam Papalem erecta, Romae 1754 [2] 

Caeremoniale pro basilica Assisiensi Benedicti XIV Pontificis Maximi iussu editum, in Patriarchalem et Capellam Papalem erecta, Romae 1754 [3]

Niecałe dwieście lat później, staraniem papieża Benedykta XV dwóch synów św. Franciszka (Paschalis Brugnani OFM, konsultor Świętej Kongregacji Obrzędów oraz Gregorius Ciarelli OFM) opracowało Caeremoniale Patriarchalis Basilicae et Capellae Papalis sanctae Mariae Angelorum de Portiuncula a Summo Pontifice Benedicto XV approbatum (Romae 1926), które w znacznej części wzoruje się na wcześniejszym ceremoniale.

Cardinal Bartolucci - Liturgical Reform and Sacred Music [Cappella Papale]

A Research Interview with Domenico Cardinal Bartolucci from June 2013 - Conducted by Wilfrid Jones, Student reading music at New College, Oxford [excerpts from NLM]:

W. J.: Could you talk about the music at Papal liturgies in St Peter’s Basilica before the Second Vatican Council? 

D. B.: Before the Council, music had a fundamental role in the liturgical celebrations, and above all in the ceremonies where the Pope presided. The Sistine Choir performed the great repertoire of Gregorian chant and polyphony, handed down through the ages, with the masses of Palestrina at the center (of the repertoire). The place of music in the ancient liturgy was very great, and our role was not to amuse the faithful, but a true liturgical ministry. We were often accused of wanting to do concerts during the celebrations, but I do not believe that those who share this position have understood the role of sacred music in the liturgy.

W. J.: What impact did the Council and the Constitution Sacrosanctum Consilium have on music at Papal liturgies? 

D. B.: In reality, neither the Council nor the Constitution on the liturgy had any practical effect on sacred music. If the ideas of the Fathers and of Sacrosanctum Conciliumhad really been followed, the results would have been very different, and very much in line with the tradition. In reality, I would say that all of the changes that were produced, and which in my judgment are negative, were determined by the work of application of the documents of the Council. This was done by a commission (theConsilium ad exsequendam Constitutionem de sacra Liturgia) which was not up to its role, and on which there worked people who wanted to impose their own ideas, distancing themselves from the official ideas of the documents. The way in which this commission worked has been analyzed in a very accurate study by Nicola Giampietro, O.F.M. Cap., based on the diaries of Cardinal Ferdinando Antonelli, which analyzed the developments of the liturgical reform from 1948 to 1970. This scholarly contribution has put a lot of light on the commissions actions, on the poor formation of its members, and the lack of professionalism with which they went about dismantling the liturgical patrimony which the Church had always jealously guarded in its liturgical life. As the cardinal observed in his personal notes: “liturgical law, which until the Council was sacred, for many no longer exists. Everyone considers himself authorized to do what he likes, and many of the young do exactly that. […] On the Consilium there are few bishops who have any particular competence in liturgy, very few who are real theologians. The most acute deficiency in the whole Consilium is that of the theologians. […] We are in the reign of confusion. I regret this, because the consequences will be sad.” 

W. J.: During the Council, was there any pressure to modify the Papal liturgies?  

D. B.: No, I would not say that during the Council’s work, there was any pressure to modify the Papal liturgies. Certainly, it would have been fine if certain aesthetic excesses had dropped out of use. This is part of the natural process of change that moves with the tastes and sensibilities of each era, but no one thought to change the liturgies, or banalize them, as was later imposed. 

W. J.: Once the Council was finished, what impact did the implementation ofSacrosanctum Consilium have on Papal liturgies from 1964 to 1997? 

D. B.: After the Council, and after the various experiments which unfortunately were permitted (as if the Church’s liturgy were something to experiment with, or make up on a drawing-board), a liturgy was produced which was substantially new. The consequences for sacred music were devastating. Sacrosanctum Concilium in paragraph 112 affirms that the musical tradition of the Church forms a patrimony of inestimable value, which exceeds all other expressions of art, especially because sacred music, united to the word, is a necessary and integral part of the solemn liturgy. Can you tell me where this “patrimony of inestimable value” is to be found today? The great polyphonic masses, the noble Gregorian chant: all put in the archives. Were these the intentions of the Council? Absolutely not. I myself had to struggle intensely to maintain something in the Papal liturgies, but with few results: an occasion motet, and every once in a while a gracious concession to do a Gloria in polyphony. I remember that one of the first requests made to me was to write music in Italian... Then, Monsignor (Virgilio) Noè (Papal master of ceremonies from 1970-1982) wanted the masses in alternating Gregorian chant, in place of those in polyphony. After a while, those were also gotten rid of, so that we could always sing the Missa de angelis in Gregorian chant, taking turns with a congregation which in reality was a group of nuns and priests… I was obliged to do this in my role as director of the Sistine Choir. I was able to save our great repertoire only in concert performances.