Najstarszym świadectwem dotyczącym samej księgi liturgicznej jest Sacramentarium Veronense[1]. Pochodzi ona – przypisywana początkowo papieżowi Leonowi I – z drugiej połowy VI wieku i zawiera teksty rzymskiej służby Bożej podczas Roku Pańskiego z wyjątkiem miesięcy od stycznia do kwietnia. Tekst przypisywany papieżowi Gelazemu, choć faktycznie pochodzący z wieku VII, Sacramentarium Galesianum, był przeznaczony dla rzymskiego kościoła tytularnego[2]. Redakcyjnej pracy papieża Grzegorza I (590-604) zawdzięczamy swoje powstanie Sacramentarium Gregorianum, które zawiera papieską liturgię stacyjną w ciągu roku. Przepracowany nieco egzemplarz tegoż Sakramentarza został przesłany Karolowi Wielkiemu z myślą o ujednoliceniu liturgii w Kościele frankońskim[3]. Te rzymskie księgi liturgiczne zawierają niemal wyłącznie teksty liturgiczne, nie podają natomiast przebiegu samej celebracji. Dopiero tzw. Ordines zawierają to, co nazwano później „rubrykami”. Ordines Romani[4] powstawały przeważnie na północ od Alp, ale zawierają także rzymskie tradycje, które można zrekonstruować na podstawie uzupełnień i dodatków. Ordines prowadziły do dalszych ksiąg liturgicznych, z których największe znaczenie ma opracowany ok. 950 roku przez benedyktynów z klasztoru św. Albana w Moguncji Pontyfikał rzymskogermański.
Kunzler M., Liturgia Kościoła, Podręczniki Teologii Katolickiej, t. X, Poznań 1999, s. 149-150.
[1] Romae 1956 (wyd. K. Mohlberg).
[2] Romae 1960 (wyd. K. Mohlberg).
[3] Por. K. Mohlberg, A. Baumstark, Die älteste erreichbare Gestalt des Liber Sacramentorum anni circuli der römischen Kirche, Münster 1927 (LQ 11/12); K. Gamber, Wege zum Urgregorianum, Beuron 1956; tenże, Codices Liturgici Latini antiquiores, Fribourg 1963.
[4] Por. M. Andrieu, Les Ordines Romani du haut moyen-âge, t. I-V, Louvain 1931-1961.