Il fanone papale

Ufficio delle Celebrazioni Liturgiche del Sommo Pontefice: Il fanone (dal latino fano, panno) è un ornamento liturgico specifico del Romano Pontefice. Alcuni lo fanno derivare dall’amitto, altri dal manipolo, altri ancora ritengono che derivi dall’ ephod ebraico. E’ costituito di una doppia mozzetta a forma circolare. Le sue due parti, prima unite tra loro, furono separate da Pio X (1903-1914) per maggiore praticità. E’ tessuto con sottilissima seta a strisce perpendicolari di colore rosso, bianco, giallo-oro e amaranto.

Lo si indossa ponendo la parte inferiore sull’alba, dopo la croce pettorale e prima della stola, facendo ricadere la parte superiore, sulla quale è ricamata una croce raggiata, sopra la pianeta o la casula. Probabilmente, in origine, non è che l’anagolagium di cui parla il I Ordo Romanus (n. 34), allora comune anche agli altri chierici[1]. Restò di pertinenza esclusiva del Pontefice tra il sec. X e XII: tale era già al tempo di Innocenzo III (1206)[2], che ne parla in questo senso. Anche nei famosi Ordines Romani numero XIII (s. XIII) e XIV (prima metà del XIV) si parla del fanone. Circa la sua forma più antica non si hanno informazioni sicure; sembra che fino al sec.XV avesse piuttosto la forma quadrangolare.

Nell’Ordo XIII troviamo il fanone tra i paramenti e le vesti adoperate dal neo eletto Romano Pontefice: “Dum electus in papam presbyter fuerit consecrandus, talis ordo debet servari. Primo idem electus dicit Psalmum Quam amabilia, etc., calcabitur sandaliis et caligis, et lotis manibus induetur omni ornamento suo, scilicet primo alma, cingulo, cum subcinctorio, postea pectorale, demum fanone, postea stola, deinde tunicella, et postea dalmatica. Subsequenter recipit chirotechas, et demum casulam et mitram in capite sine pallio et annulo pastorali, quae postea recipiet in loco suo; et vestimenta erunt coloris tempori convenientis” (Ordo Romanus XIII vel Caeremoniale Romanum editum iussu Gregorii X, PL 78, 1108). Nell’ Ordo XIV si parla dell’uso del fanone nella lavanda dei piedi[3] e quando il Pontefice pranzava in pubblico[4]. Vi è notizia che sia Clemente IV (+ 1268) che Bonifacio VIII (+ 1303) siano stati sepolti con il fanone sul capo (cf. S. PICCOLO PACI, Storia delle vesti liturgiche, Ed. Ancora, Milano 2008, 352).

E' stato abitualmente indossato dai Pontefici fino a Giovanni Paolo II. Benedetto XVI ha inteso conservare l’uso di questa semplice veste liturgica, che nel corso dei secoli si è arricchita di un significativo valore simbolico: lo scudo della fede che protegge la Chiesa. In questa lettura simbolica, le fasce verticali di colore oro e argento esprimerebbero l’unità e l’indissolubilità della Chiesa latina e orientale, che poggiano sulle spalle del Successore di Pietro. A volte si afferma che il fanone rappresentasse lo scudo della fede che protegge la Chiesa cattolica.  
 

---

[1] Cf. M. RIGHETTI, Storia liturgica I, Ed. Ancora, Milano 1964, 592.

[2] “Dopo l’alba e il cingolo il pontefice Romano mette l’orale, che avvolge intorno al capo e ripiega sulle spalle seguendo l’ordine del pontefice della Legge, che dopo la cordicella stretta e la fascia metteva l’ephod, cioè il sovra omerale, al cui, al cui posto oggi abbiamo l’amitto” (Innocenzo III, Il sacrosanto mistero dell’altare (De sacro altaris mysterio), cap. 53)

[3] LXXXIV De Mandato fiendo in die Jovis sancto rubrica: “Missa igitur solemniter peracta, indutus pontifex, sicun cantavit, ascendit ad palatium, comitantibus eum tam episcopis quam presbyteris et diaconibus, omnibus peractis secundum ordinem suum. Pontifex vero ingreditur basilicam sancti Laurentii de Palatio, vel capellam sancti Martini, si est ad sanctum Petrum; et exuit planetam, et assumi sibi mantum in scapulis; impositio super caput suum fanonem cum mitra facit Mandatum, duodecim subdiaconibus rochetum cum superpelliceo portantibus (Ordo Romanus XIV vel Ordinarium S.R.E. auctore, ut videtur, Jacobo Caietano cardinale, PL 78, 1207). (prima metà s. XIV)

[4] XLIII. De solemnitatibus, indumentis et paramentis domini papae, et cardinalium, et praelatorum, quae fiunt in mensa.  (...) Et attende quod dominus papa, dum est in mensa, est indutus omnibus paramentis missalibus, exceptis casula, pallio et chirothecis; et tenebit mantum ad scapulas, et fanonem in capite cum mitra desuper...” (Ordo Romanus XIV vel Ordinarium S.R.E. auctore, ut videtur, Jacobo Caietano cardinale, PL 78, 1139). (prima metà s. XIV)

Niebiańska liturgia. U stóp księcia apostołów

 

Liturgia święta, stanowiąc najwspanialszą rzeczywistość, w której spełniają się Tajemnice naszego zbawienia dokonane na Krzyżu przez Pana Jezusa Chrystusa, łączy niebo z ziemią, sprawiając, że dusze mogą otrzymać niezbędne im łaski. W zamyśle Bożym Kościół, będący Matką dla każdego wiernego, jest monarchią doskonałą, wspólnotą hierarchiczną, której stopnie – można powiedzieć – odzwierciedlają się w bogactwie oraz solenności zewnętrznych ceremonii.

Papież – jako Najwyższy Pasterz, głowa Kościoła oraz namiestnik i zastępca naszego Zbawiciela, jako następca św. Piotra, któremu sam Jezus Chrystus powierzył klucze Królestwa Bożego mówiąc, że co zwiąże na ziemi będzie związane w niebie, a co rozwiąże na ziemi, będzie rozwiązane w niebie – cieszy się największą godnością i czcią wśród ludu Bożego.

Stąd też liturgie sprawowane w jego obecności, w jego imieniu bądź też przez niego samego zawsze odznaczały się największą, czasami wręcz nieopisaną podniosłością, uroczystością, solennością. Niektórzy, uczestnicząc w „kaplicach papieskich”, odnosili wręcz wrażenie, jakoby rzeczywiście znaleźli się w innym niebieskim świecie wiecznym.

---

BartłomiejK. Krzych, Niebiańskaliturgia. U stóp księcia apostołów,

[w:]„Christianitas” 48-49 (2012), s. 446-454.

Ordinatio episcoporum in Epiphania Domini [Romae A. D. 2013]

Ordinatio episcoporum in Epiphania Domini [Romae A. D. 2013]

---

Insignias y vestiduras del Papa Benedicto XVI

La vestimenta del Papa Benedicto XVI [Primera Visita a Guanajuato México]

---

Ompe - Insignias y vestiduras del Papa Benedicto XVI

  

---

Vertigo - ?Cuáles son las Insignias Papales?

Portal Caeremoniale Romanum – ku umiłowaniu i pogłębionemu studium liturgii

W ostatnim numerze oficjalnego periodyku Komisji Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramementów "Anamnesis" (n. 72, s. 118) opublikowany został tekst, w którym krótko zaprezentowana została nasza działalność:

Jedną z ostatnich internetowych inicjatyw liturgicznych, która została zapoczątkowana niecałe trzy lata temu jest portal CaeremonialeRomanum: Liturgia et mores Curiae Romanae odejmujący tematykę liturgii papieskiej (apostolskiej) w całej swej rozciągłości.

Główny cel istnienia portalu można streścić w słowach: ku pogłębionym studiom (przede wszystkim liturgii papieskiej) i większemu umiłowaniu służby Bożej.

Z początku niewielka i uboga dokumentacja pochodząca głównie z polskiej literatury rozrosła się już do bogatego archiwum sporej objętości, które obejmuje wielojęzyczną literaturę, jak również różnorodne materiały multimedialne.

Najważniejsze przejawy działalności oraz funkcjonowania portalu można streścić w następujących punktach:

1.      Działalność wydawnicza: publikacje książkowe, biuletyny (do tej pory wydano trzy numery, zawsze w języku angielskim, ku dogodności zagranicznych czytelników), prace edytorskie, artykuły, omówienia i recenzje najnowszych publikacji;

2.     Biblioteka: gromadzone w niej są wszelkie dostępne tytuły (w najważniejszych językach, jak łacina, francuski, niemiecki, angielski, etc.) książkowe, księgi liturgiczne (dawne, współczesne) oraz dokumenty (fragmenty, niekiedy obszerne, z wszelakich publikacji, także zgrupowane według wersji językowych);

3.     Multimedia: dawne oraz współczesne nagrania wideo, prezentacje, fotografie (grupowane w tematyczne albumy);

4.     Bibliografie: zestawienia bibliograficzne zgrupowane tematycznie bądź według autorów.

5.     Blog: gdzie podawane są na bieżąco m. in. informacje o udostępnianych lub istniejących w sieci internetowej materiałach, wydarzeniach, czy gdzie publikowane są mniejszego znaczenia teksty, omówienia, prezentacje.

O zasadności i ważności istnienia portalu Caeremoniale Romanum: Liturgia et mores Curiae Romanae świadczą m. in.: nawiązana współpraca z Urzędem Papieskich Ceremonii Liturgicznych, z naukowcami, autorami oraz badaczami liturgii, jak i z wydawnictwami z polski i zagranicy; stale rosnąca liczba sygnałów zainteresowania pochodzących z całego świata (głównie za pośrednictwem sieci internetowej).

Portal można odnaleźć pod adresem: www.caeremonialeromanum.com.

Bartłomiej K. Krzych

Instytut Dobrego Pasterza

---

 

Zobacz w bazie alcuinus.org