Watykan - Procesje teoforyczne w Boże Ciało

W roku 1979 [Jan Paweł II - przyp. B. K.] wznowił w Rzymie procesje teoforyczne na Boże Ciało (...).

Ks. Bolesław Kumor, Historia Kościoła [część 8. Czasy współczesne 1914-1992: Kościół katolicki w okresie systemów totalitarnych i odnowy soborowej, zniewolenie Kościołów wschodnich, sekularyzacja i rozdrobnienie Kościołów i wspólnot protestanckich], Lublin 1998, s. 88.

Ulrich Nersinger, "Liturgien und Zeremonien am Päpstlichen Hof" - Vorwort

Nachrichten, Berichte und Reportagen aus dem Vatikan finden immer mehr Beachtung, sie stoßen auf ein interessiertes Publikum. Die Ereignisse im April des Jahres 2005 – Tod und Beisetzung Johannes Paulus II., die Sedisvakanz des Apostolischen Stuhles, das Konklave mit der Wahl Benedikts XVI., die Feier der symbolischen Amtsübernahme durch den neuen Pontifex – führten sogar zu einem Hype, einem gewaltigen Medienereignis, das seinesgleichen suchte. Im Fokus der Neugier begann man den Vatikan zu erforschen und seine Sprache zu entschlüsseln. Das Wort „Konklave“ gehörte 2005 zu einem der am häufigsten nachgeschlagenen Begriffe; rund acht Millionen Internetnutzer suchten auf der Website des amerikanischen Wörterbuch-Verlages Merriam-Webster nach einer Definition.

Das Geschehen auf dem kleinen Flecken Land mitten im Herzen der Ewingen Stadt fasziniert nicht nur die Welt, sondern ist auch innerkirchlich wieder ein Thema geworden. In der Zeit nach dem Zweiten Vatikanischen Konzil (1962-1965) war es unter Katholiken lange verpönt gewesen, sich für den Sitz ihres Oberhauptes in Rom zu interessieren. Eine eingeengte, verirrte Sicht auf die Kirchengeschichte betrachtete die mehr als sechzehn Jahrhunderte, die zwischen der Konstantinischen Wende und der Kirchenversammlung der Moderne lagne, als eine Art „Sündenfall“, der in „den unheilvollen Machtstrukturen des Vatikans“ weiterhin fortlebte. Heute verwehren sich immer mehr Gläubige einer derartigen, ideologisch motivierten Interpretation. Sie nehmen Abstand von einer in sich selbst verliebten Kritik kirchlicher Alt-68er und beginnen, sich wieder für „das Katholische“ zu begeistern – und selbstbewusst, auf den Reichtum einer zweitausendjährigen Geschichte zurückzuschauen und ihn für die Gegenwart und die Zukunft zu nutzen.

Das Zweite Vatikanische Konzil erwirkte Reformen, die auch auf die vom Papst vollzogenen Liturgien und Zeremonien großen Einfluß nahmen: auf die feierlichen Gottesdienste in St. Peter und in den übrigen Patriarchalbasiliken der Ewigen Stadt, die Selig- und Heiligsprechungen der Kirche, die Verleihung des römischen Purpurs, die Audienzen und Staatsbesuche im Vatikan. 1968 unterzog Paul VI. (Giovanni Battista Montini, 1963-1978) den Päpstlichen Hof mit dem Motu Proprio Pontificalis Domus einer radikalen Neuordnung. Ämter wurden umbenannt, zusammengelegt oder abgeschafft. Dem Einfluß des römischen Adels und Patriziats setzte der Pontifex ein Ende, im Vatikan galt ab nun kein einziges Amt mehr als erblich. Der Dienst der vier militärischen Formationen des Heiligen Stuhles – Nobelgarde, Schweizergarde, Palatingarde und Gendarmerie – wurde auf ein Minimum reduziert (zwei Jahre später schaffte man drei der Garden ab). Es blieb aber der Wunsch des Papstes, daß „Unser alter wohlverdienter Hof – welcher von jetzt ab nur noch den ursprünglichen und angesehenen Namen ‚Päpstliches Haus’ tragen soll – weiter in ehrenvollem Glanz stehen“ möge.

Was aber macht diesen „ehrenvollen Glanz“ aus? Wie gestalten sich höfisches Zeremoniell einerseits und Päpstliche Liturgien andererseits? Und wie haben sie sich seit diesem Einschnitt vor gut 40 Jahren verändert? – Liturgien und Zeremonien am Päpstlichen Hof beleuchtet aus dieser Fragestellung heraus nicht nur das Geschehen vor den Reformen, sondern es illustriert dem Leser auch die Entwicklung bis in die jüngste Zeit hinein.

Indes ist das Interesse am Papst, an seiner Umgebung und dem offiziellen, zeremoniellen Geschehen im Vatikan nicht auf eine gesellschaftliche Gruppierung beschränkt. Der Verfasser entschied sich daher, seine Darstellungen und Erläuterungen „breit anzulegen“, das Leben und Wirken am Päpstlichen Hof bzw. Päpstlichen Haus einer größeren Leserschaft zu vermitteln. So verzichten die beiden Bände zwar nicht auf notwendige Fachausdrücke und Fußnoten, die zu einer Vertiefung und Auseinandersetzung mit dem Mitgeteilten einladen, und bemühen sich wissenschaftlichen Ansprüchen gerecht zu werden, haben aber zuvorderst die Intention, einen allgemeinverständlichen und ausgewogenen Gesamtüberblick zu präsentieren.

Vatikanische Liturgien und Zeremonien lesegerecht darzustellen, wird durch eine Reihe von Umständen erschwert. Die Gottesdienste, Konsistorien und Audienzen des Papstes sind auf ihre Art Unikate. Obwohl ein Grundgerüst vorgegeben ist, wird doch jedes Geschehen von den Päpstlichen Zeremonienmeistern und den Verantwortlichen des Päpstliches Hauses immer wieder neu konzipiert – den jeweiligen Gegebenheiten und Möglichkeiten angepaßt. So kann der Ablauf dieser Feiern in der Regel nur als Ideal oder anhand eines konkreten historischen Ereignisses aufgezeigt werden. Auch die offizielle Berichterstattung hält Überraschungen bereit und führt unvermutet zu Hürden in der Darstellung. Ist eine vatikanische Feier durch ein libretto („Programmheft“), in einem Artikel des Osservatore Romano und mit einer Niederschrift in den Acta Apostolicae Sedis für die Nachwelt festgehalten, wird man sich nicht selten wundern, dass die Texte nich nur von einander, sondern auch vom tatsächlichen Geschehen selbst abweichen. Auf dem Gebiet der Forschung ergaben sich andere Probleme. Eine noch detailliertere Erschließung von Quellen in situ gestaltete sich durch die langzeitige Reorganisation des Archivs der Päpstlichen Zeremonienmeister als schwierig, ebenso war die Konsultierung mancher fachspezifischer Literatur aufgrund der fortdauernden Schließung der Apostolischen Bibliothek nur eingeschränkt möglich.

Der Verfasser hofft, dass Liturgien und Zeremonien am Päpstlichen Hof dem Leser einen verständlichen und informativen Einblick in die Geschichte, die Zusammensetzung und das Wirken einer der ältesten Institutionen der Erde ermöglicht.

---

Ulrich Nersinger, Liturgien und Zeremonien am Päpstlichen Hof, t. I, Bonn 2010, s. 3-4.

Holy Week in Rome - A.D. 1937

"Msza święta" nr 3/1937, s. 66-67

The Ressurexit Rite in modern Papal Liturgy

Maestro delle Celebrazioni Liturgiche del Sommo Pontefice - Caratteristiche

[Sede Apostolica Vacante]

[Conclave]

Durante la Sede Vacante:

- nelle Esequie (cf. OERP)

- durante le Congregazioni generali e nel periodo che precede il Conclave:

- è presente nelle Congregazioni generali e pone in atto, con l’aiuto dei Cerimonieri, quanto stabilito da queste, per la loro competenza, soprattutto riguardo alle Esequie e il Conclave, in modo che l’Ordo Exsequiarum Romani Pontificis e l’Ordo Rituum Conclavis siano attuati fedelmente (UDG n. 27)

- provvede alla preparazione di quanto necessario per lo svolgimento del Conclave.

Durante l’elezione del Romano Pontefice:

- dovrà avere alloggio entro i confini di cui al n. 43 della UDG [ivi si nominano sia la Domus Sanctæ Marthæ, dove certamente devono essere alloggiati tutti gli Elettori (cf. UDG n. 42), sia l’intero territorio della Città del Vaticano] (UDG n. 46)

- dovrà prestare giuramento e sottoscriverlo (UDG n. 47 e n. 48) circa il segreto assoluto con chiunque non faccia parte del Collegio dei Cardinali elettori, ma può colloquiare con essi (UDG n. 45)

- predispone e dirige la Messa per l’elezione del Romano Pontefice (UDG n. 49; ORC nn. 18-28); l’ingresso in Conclave e il giuramento dei Cardinali elettori (UDG n. 49; ORC nn. 29-41); pronuncia l’extra omnes prima dell’avvio delle votazioni per l’elezione del Pontefice (UDG n. 52, ORC n. 42-43)

- ogni giorno guida la Liturgia delle Ore per i Cardinali elettori, predispone, con l’aiuto dei Cerimonieri e dei Sacristi, le Concelebrazioni e le Celebrazioni della Messa dei Cardinali elettori (ORC n. 47)

- predispone la preparazione e distribuzione delle schede fatta dai Cerimonieri, non partecipa tuttavia alle votazioni dei Cardinali ma esce dalla Cappella Sistina prima che gli elettori abbiano cominciato a scrivere sulle schede (UDG n. 65; ORC nn. 50-51)

- viene chiamato, insieme ai Cerimonieri, al momento in cui i Cardinali Scrutatori devono provvedere a bruciare le schede (UDG n. 70; ORC n. 55) e tutti gli altri scritti di qualunque genere che i Cardinali elettori avessero con sé (UDG n. 71).

Avvenuta l’elezione del nuovo Romano Pontefice:

- è chiamato insieme ai Cerimonieri per essere presente all’accettazione del Romano Pontefice eletto, con funzioni di notaio, mentre i due Cerimonieri fungono da testimoni, redigendo un documento circa l’accettazione e il nome assunto (UDG n. 87; ORC nn. 58-61)

- nell’eventualità che si dovesse procedere all’Ordinazione episcopale deve predisporre tutto (ORC nn. 64-65)

- accompagna e aiuta il Pontefice eletto nella apposita stanza per assumere le vesti proprie (ORC n. 67) e guida i Cardinali nell’atto di ossequio e obbedienza (ORC nn. 68-73);

- guida il Pontefice eletto a dare la prima benedizione « Urbi et Orbi » (ORC n. 75; UDG n. 89).

---

Abbreviazioni

OERP = Ordo exsequiarum Romani Pontificis, Typis Vaticanis, 2000.

ORC = Ordo Rituum Conclavis, Typis Vaticanis, 2000.

UDG = Cost. Ap. Universi Dominici Gregis, circa la vacanza della Sede Apostolica e l’Elezione del Romano Pontefice, 22 febbraio 1996, Acta Apostolicae Sedis, 88 (1996), 305-343.

---

Ufficio Delle Celebrazioni Liturgiche Del Sommo Pontefice, Sede Apostolica Vacante. Storia - legislazione - riti - luoghi e cose, Libreria Editrice Vaticana, Città del Vaticano 2005, p. 220-221.

Ufficio Delle Celebrazioni Liturgiche Del Sommo Pontefice, Sede Apostolica vacante. Eventi e celebrazioni, aprile 2005, Libreria Editrice Vaticana, Città del Vaticano 2007, p. 620-621.

o. F. Małaczyński OSB - Hymn państwa watykańskiego

W polskim wydaniu L'Osservatore Romano, w numerze 5 z roku 1996, na stronie 66 ukazał się artykuł omawiający historię i tekst hymnu państwa watykańskiego. Hymn ten nie jest tekstem liturgicznym, ale w sposób artystyczny wyraża rolę papieża w Kościele i mógłby być wykonywany na powitanie Ojca świętego w czasie wizyt pasterskich w kraju. Tekst polski jest gotowy, melodia Gounoda jest w Polsce znana. Powinny się zainteresować tym hymnem chóry i zespoły młodzieżowe i śpiewać go na powitanie papieża w czasie Kongresu Eucharystycznego i Jubileuszu św. Wojciecha. Podajemy tekst opublikowany w L'Osservatore Romano:

"Jak każde suwerenne państwo, również państwo watykańskie ma swój oficjalny hymn. Jest nim Marsz papieski - dzieło Charles'a Gounoda (1818 - 1893), skomponowane z okazji rocznicy koronacji papieża Piusa IX i po raz pierwszy wykonane na placu św. Piotra 11 kwietnia 1869 roku, w dniu jubileuszu kapłaństwa tegoż papieża. Utwór ten, choć został bardzo przychylnie przyjęty przez słuchaczy, a później był wielokrotnie wykonywany również przy innych okazjach, nie od razu stał się hymnem państwa papieskiego, jako że hymn taki już istniał od 1857 roku, skomponowany przez Vittorino Hallmayra, dyrygenta jednego z pułków piechoty austriackiej, stacjonujących we Włoszech. Dopiero przed Rokiem Świętym 1950 Pius XII nakazał zastąpić dotychczasowy hymn Marszem papieskim Gounoda, uznając go za lepiej dostosowany do nowych czasów; oficjalnie zmiana nastąpiła w dniu 24 grudnia 1949 roku".

Hymn państwa watykańskiego jest odgrywany podczas szczególnie uroczystych wystąpień publicznych papieża (np. w niedzielę wielkanocną przed błogosławieństwem Urbi et Orbi), przy okazji oficjalnych spotkań Ojca Świętego z głowami państw podczas ich wizyt w Watykanie lub podczas papieskich podróży zagranicznych, a także w momencie oficjalnego powitania nuncjusza papieskiego w kraju, gdzie ma on spełniać swoją misję.

Hymn papieski jest zawsze wykonywany jedynie przez orkiestrę, choć istnieje tekst pieśni w języku włoskim, ułożony do Marsza Gounoda przez dawnego organistę Bazyliki św. Piotra, prałata Antonio Allegra. Aby umożliwić również wiernym innych narodowości śpiewanie hymnu i nadać mu charakter uniwersalny, ułożono stosowny tekst w języku łacińskim, którego autor, włoski ksiądz Antonio Lavagna, inspirował się biblijnymi wersetami mówiącymi o św. Piotrze. Hymn papieski z tym tekstem został po raz pierwszy wykonany w watykańskiej Auli Pawła VI przez chór radia niemieckiego z Lipska w dniu 16 października 1993 roku, z okazji 15-lecia pontyfikatu Jana Pawła II. Oto słowa tej pieśni:

O Roma felix, o Roma nobilis.
Sedes est Petri, qui Romae effudit sanguinem,
Petri, cui claves datae sunt regni caelorum.
Pontifex, Tu successor es Petri;
Pontifex, Tu magister, qui tuos confirmas fratres;
Pontifex, Tu qui Servus servorum Dei,
hominumque piscator, pastor es gregis,
ligans caelum et terram.
Pontifex, Tu Christi es Vicarius super terram,
rupes inter fluctus, Tu est unitatis custos,
vigil libertatis defensor; in Te potestas.
Tu Pontifex, firma es petra,
et super petram hanc aedificata est Ecclesia Dei.
O felix Roma, o Roma nobilis.

Przekład hymnu na język polski:

O, Rzymie szczęśliwy, Rzymie dostojny!
Jesteś stolicą Piotra, który w Rzymie przelał krew,
Piotra, któremu dane zostały klucze Królestwa Niebieskiego.
Ojcze Święty, Ty jesteś Następcą Piotra;
Ty jesteś nauczycielem i utwierdzasz swoich braci;
Tyś Sługą sług Bożych,
rybakiem ludzi, pasterzem owczarni,
Ty wiążesz niebo z ziemią.
Ojcze Święty, Ty jesteś Wikariuszem Chrystusa na ziemi,
skałą wśród wzburzonych wód, strażnikiem jedności,
czujnym obrońcą wolności; do ciebie należy władza.
Ty, Ojcze Święty, jesteś mocną skałą,
a na tej skale zbudowany jest Kościół Boży.
O, Rzymie szczęśliwy, Rzymie dostojny!"

Tekst hymnu jest łatwo zrozumiały i dobrze wykonany mógłby się przyczynić do podkreślenia znaczenia wizyty pasterskiej Następcy Piotra i Wikariusza Chrystusa na ziemi. Na pewno można by używać go także w czasie akademii odbywających się na cześć Ojca świętego w rocznice jego wyboru i przy innych uroczystych okazjach.

Jeszcze raz podkreślam, że nie jest to pieśń kościelna. W mszach odprawianych w rocznice papieskie można by wykorzystać hymny ze Święta Katedry św. Piotra.

Przy okazji jeszcze jedna uwaga. Miejsce na portret żyjącego papieża na pewno nie jest na ołtarzu. W dzień modlitw za papieża można jego portret umieścić u wejścia do kościoła lub na jakimś stoliku, ale nad ołtarzem mogą się znajdować tylko wizerunki świętych i błogosławionych.

---

Źródło: Komisja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów Episkopatu Polski. Więcej informacji o tzw. Motetum Vaticanum znaleźć można na stronach Stolicy Apostolskiej.

Before the Conclave - Papal Tiara and making of Papal Clothes

Abp A. J. Nowowiejski - [Papieska] Dalmatyka cesarska

Pope Pio XI on Talamo

Święty Piotr, jako głowa Apostołów, sprawuje po raz pierwszy Ofiarę Eucharystyczną w Wieczerniku

Publikujemy tekst opisu pierwszej papieskiej Mszy świętej, który za Mistycznym Miastem Bożym Marii z Agredy podaje ks. proboszcz Reiners w swym pobożnościowym dziele. Tekst ten można pobrać jako dokument pdf w odpowiednim dziale na naszej stronie.

Na zlecenie Mistrza, który wstąpił do Nieba, trwali Apostołowie i Uczniowie na modlitwie we Wieczerniku na górze Syon, oczekując zesłania Ducha świętego. Zwątpienie i trwoga miotały nimi; z obawy przed Żydami, którzy tak niewinnie skazali ich Pana i przybili Go na krzyż, zaryglowali starannie bramy Wieczernika. Upomniał ich Zbawiciel, żegnając się z nimi: "Niech serce wasze nie zasmuca się; dobrze jest, iż odchodzę. Ześlę wam Pocieszyciela, który przypomni wam wszystko, czego was uczyłem". Lecz cóż pomogły tym bojaźliwym te upomnienia i słowa pociechy Zbawiciela? Byli i pozostali ułomnymi ludźmi. Dziesięć dni przepędzili uczniowie poszcząc i modląc się, pełni zwątpienia i trwogi oczekiwania. A pociechą jedyną była im Matka Boska, którą z drzewa krzyża oddał im konający Jezus mdlejącym głosem w testamencie miłości, jako Pocieszycielką utrapionych. Zbliżał się uroczysty dzień Zielonych Świąt, który sprowadził do Jerozolimy pobożnych pielgrzymów z całego świata, z wszystkich trzech znanych wówczas części kuli ziemskiej. Święte miasto roi się od setek tysięcy przybyszów, którzy pośpieszyli tu, wierni wierze Ojców, pragnąć złożyć ofiarę w świątyni podług przepisów Mojżeszowych. Czyż nie było możliwem, że zawzięci uczeni zakonni, faryzeusze i synedryści (członkowie najwyższej zwierzchności u starożytnych Izraelitów) oznajmią tym nowym przybyszom o wielkiej nowinie, o śmierci krzyżowej znienawidzonego nowatora, a odświeżając pamięć zaszłych zdarzeń, podburzą ich łatwo do targnięcia się na bezbronną trzodę bez pasterza? Chętnie byliby uczniowie udali się w tym uroczystym dniu do świątyni wraz z rzeszą pielgrzymów; nie odważyli się jednak na to z obawy przed Żydami i prozelitami (osoby, przyjmujące po części wiarę żydowską). Piotr, owa opoka niewzruszona, zastępca Mistrza, zawsze przez Niego wyszczególniany, obdarzony poczwórnym przywilejem, jako klucznik, najwyższy pasterz i fundament Kościoła, rozpoczął odprawianie nabożeństwa sabatowego Zielonych Świąt, jak odprawiano je w synagodze w Kafarnaum. Zaintonował więc Psalmy, odnoszące się do pamiątki tego święta: "Gdy wychodził lud Izraelski z Egiptu, dom Jakóbów z ludu pogańskiego" itd. (Psl. 113). Ponieważ Zielone Święta były świętem pierwocin plonów polnych, a zarazem pamiątką przykazań danych na górze Synai, śpiewano przeto wszystkie odnoszące się do tego Psalmy.

Nastąpiły potem wspólne modlitwy i czytanie Proroków. Piotr odczytał tekst o posłuszeństwie Abrahama (1 Mojż. 22), o uwolnienie Izraela z niewoli egipskiej (2 Mojż. 14), o przykazaniach, złożonych przez Mojżesza w Arce Przymierza (5 Mojż. 31), o narodzie Bożym w winnicy Pana (Iz. 4), o narodzie Bożym, czerpiącym pomoc i pociechę u Jehowy, to jest Boga (Baruch 3), a wreszcie widzenie Ezechiela o zmartwychwstaniu umarłych.

O tem wygłosił Piotr kazanie, dawał objaśnienia o Duchu Pocieszycielu, który przyjdzie, by z obumarłych ludów wskrzesić i powołać do życia Królestwo, ożywione duchem czyli Kościół Chrystusa.

Ogłosił też Piotr przy tej sposobności publiczne postanowienie kollegium Apostołów co do spraw wątpliwych, odnoszących się do chrztu, formuł i obrzezania. Marya uprzątnęła własnemi rękoma salę Wieczernika na ten dzień i poprosiła właściciela domu, aby pozwolił przybrać salę tak samo, jak była przystrojoną podczas Ostatniej Wieczerzy. Postarała się o przaśny chleb i wino, o misę i kielich. Podczas obchodu przemówiła sama do zebranych, przypominając im, że Syn Jej, Bóg prawdziwy, z nadmiernej miłości Swej ku ludziom, złożył Wiecznemu Ojcu ofiarę Swego Ciała i Krwi, przemienił chleb i wino we własną istotę Swą z zachowaniem postaci, darował i pozostawił Kościołowi Siebie, jako ofiarę i pokarm, jako zadatek zmartwychwstania i przyszłej chwały. Przez tę ofiarę, która jest odnowieniem wcielenia, narodzenia, życia, gorzkiej męki, śmierci i zmartwychwstania Jej Syna, składa się Najwyższemu najszczytniejszą ofiarę pochwalną, dziękczynną, błagalną i przejednawczą. Jednak tylko Apostołowie mają moc i władzę czynienia na Jego pamiątkę tego, co On sam uczynił i czego dał im przykład. Po przemowie poprosiła Marya księcia Apostołów, by odprawił Ofiarę Eucharystyczną (Marya z Agredy VII, rozdz. 7).

Na tem skończył się obrządek hebrajski.

Teraz zwrócił się Piotr Apostoł do obecnych 120 uczniów (liczba lat Mojżeszowych) i rzekł: "Bracia, jednomyślnie zebraliśmy się tu na modlitwie obok Matki Jezusa, tej Arki Nowego Przymierza, pierwszego żywego Tabernakulum, by modlitwą gorącą przywołać Pocieszyciela, Ducha świętego. Pięćdziesiąt dni upłynęło już od zmartwychwstania Mistrza naszego, względnie 7x7 dni. Ufajmy, że jutro, a więc w 50 dniu, wyobrażającym 50-ty rok jubileuszowy, przyjdzie ten obiecany i gorąco upragniony Pocieszyciel.

W przeddzień Swej męki, po uczcie paschalnej, dał nam Mistrz nasz zlecenie i władzę czynienia tego, co On sam czynił, a mianowicie przemieniania chleba w Jego Ciało i wina w Krew Jego, na Jego pamiątkę. Mocą tego zlecenia chcę teraz w imieniu Chrystusa przedsięwziąć to święte przemienienie Ciała Chrystusa i niech obrzęd ten będzie uzupełnieniem obrzędu sabatowego, jako i mistrz nasz dokonał tej tajemnicy nad tajemnicami, tego cudu nad cudami, w łączności z ucztą paschalną. Bracia: Sursum corda! W górę serca! Święty jest Pan zastępów." - W skupieniu wielkiem i gorącości ducha podnieśli się wszyscy, gdy Piotr miał przedsięwziąć przemienienie, a on tak mówił dalej: "Gdy Pan Jezus obmył nam nogi na znak oczyszczenia i dał nam budujące nauki, wziął chleb (tu Jan podał Piotrowi chleb) w Swe święte i czcigodne ręce, spojrzał ku Niebu, błogosławił i rzekł: Bierzcie i jedzcie, to jest Ciało Moje. Łamał chleb i podawał każdemu z nas do spożycia. Toż samo wziąwszy i kielich, napełniony winem, zmieszanem z wodą, błogosławił, dzięki czynił, patrząc w Niebo, i rzekł: Bierzcie i pijcie zeń wszyscy, to jest Krew Moja Nowego Przymierza, która za was i za wielu będzie wylaną na odpuszczenie grzechów." Przy tych słowach Piotra ogarnęło święte natchnienie wszystkich Apostołów i uczniów, i z upragnieniem wyciągali ręce ku Bogu eucharystycznemu. Po odmówieniu Oremus, Pater noster, spożył najpierw Piotr Komunię świętą pod obiema postaciami, następnie podał Matce Bożej, jako też innym Apostołom i uczniom Chleb żywota, żywe Ciało i prawdziwą Krew Jezusa Chrystusa ku pokrzepieniu.

W chwili konsekracyi napełniła się sala widzialnym blaskiem niezliczonego zastępu św. Aniołów, jak to podaje Marya z Agredy w swem aprobowanem dziele: (Miasto Boże II, 207). Piotr wzniósł w górę kielich, by wszyscy oddali mu hołd. Zbliżając się do przyjęcia Komunii św., padała Marya trzy razy na kolana i ze czcią wielką dotykała ziemi Swem Dziewiczem obliczem. Skutek, jaki wywołało w Maryi spożycie św. Sakramentu Ołtarza, nie da się słowy opisać. Uczuła się zupełnie uszczęśliwioną, podniesioną, ogarnioną palącym ogniem miłości Bożej ku Swemu najświętszemu Synowi. Dłuższy czas po Komunii trwała w zachwyceniu.

Po Niej dopiero otrzymali Komunię Apostołowie i uczniowie, i doznali podobnych skutków wewnętrznych. Zstąpiło na nich oświecenie, iż poznawali przyszłość, otrzymali dar proroctwa, języków i cudów. Podniosłą uroczystość zakończył Piotr podobnemi modlitwami, jakie odmawiał Zbawiciel sam przed pójściem do Ogrojca.

Tak więc to przyjęcie świętej Eucharystyi było dla wszystkich uczniów doskonałem przygotowaniem do przyjęcia Ducha św. z jego siedmiorakimi darami. A może właśnie w tej samej chwili, gdy trwali w łamaniu chleba i przyjmowali Najśw. Sakrament, powstał ów nagły szum z Nieba i pojawiły się ogniste języki, które spuszczając się na każdego z nich, wlewały w nich ową moc i męstwo i zdolność do sprawowania szczytnego urzędu pasterzów trzody Chrystusowej.

---

Reiners A. (ks.), Ofiara Mszy świętej w tajemnicach i cudach. Niezgłębione źródło łaski i błogosławieństw dla chrześcijan żyjących i wiernych zmarłych, Wydawnictwo Dzieł Ludowych, Mikołów - Warszawa 1904, s. 60 - 63.

Funerals of Pius XI and Pius XII

Ks. Bogusław Nadolski - Leksykon liturgiczny: liturgia i zwyczaje dworu papieskiego

Prezentujemy wybór haseł z pierwszego liturgicznego leksykonu wydanego w Polsce. Opracowanych zostało dokładnie 33 terminów (dla naszych potrzeb, przy niektórych dokonaliśmy nieznacznych modyfikacji z zapisie - rozwijając skróty), jednak nie zawsze podane są one w całości - wybrano tylko te fragmenty, które odnosiły się do liturgii papieskiej. Całość tego opracowania znaleźć można w dziale z dokumentami.

ABSOLUCJA

W przypadku pogrzebu papieża, kardynała, biskupa, cesarza stosowano absolucję pięciokrotnie, przy zwykłym pogrzebie jeden raz. W tym pierwszym przypadku zamiast śpiewu Libera me wykonywano przy absolucji: śpiew Subvenite sancti Dei z odpowiednią oracją; Qui Lazarum; Domine quando veneris; Ne recorderis peccata mea; Libera me. Powstanie tej formy absolucji datuje się na V w.

s. 23

ACCENDITE

Wg Ordo Romanus I po przygotowaniu się i nałożeniu szat papież dawał znak (dum ei annuntiat), a następnie wkładając manipularz, polecał czekającym przed secretarium klerykom ze świecami i trybularzami: accendite. Był to znak zapalenia świec i trybularza dla śpiewaków ustawionych po prawej i lewej stronie i rozpoczęcia śpiewu Introitu. Ruszała procesja. Zwyczaj accendite był zachowywany jeszcze w XIII w. w katedrach francuskich. W Angers accendite było śpiewane nawet na głosy.

s. 28

ALTARYSTA, ALTARZYSTA

Urząd stworzony przez papieża Sykstua IV (XV w.). Altarysta to kapłan odpowiedzialny za ołtarze Bazyliki Piotrowej, zwłaszcza ołtarz papieski. W ciągu wieków zmieniał się zakres jego obowiązków. Ogólnie rzecz biorąc, altarysta posiadał beneficjum (altaria) zobowiązujące do troski o ołtarze w katedrze, kolegiacie. Nie było altarystów w klasztorach. Altaryści nie pełnili obowiązków duszpasterskich. Niekiedy w katedrach było wielu altarystów odprawiających Msze, często związane z zapisami, testamentami dobroczyńców.

s. 78

APOSTOLSKIE BŁOGOSŁAWIEŃSTWO

Błogosławieństwo, którego udziela papież w uroczysty sposób Urbi et Orbi (miastu i światu) – nie tylko mieszkańcom Rzymu, lecz wszystkim chrześcijanom, a także w prostej formie podczas audiencji; związane z odpustem zupełnym (darowaniem kar za grzechy). W 1942 Penitencjaria watykańska zezwoliła, by biskupi ordynariusze oraz opaci mogli udzielać takiego błogosławieństwa trzy razy w ciągu roku w diecezji lub podległym ich jurysdykcji osobom.

s. 117

ASTERYSK (ASTERISCUS, ASTERISKOS)

W wielu liturgiach wschodnich, np. zachodniosyryjskiej, koptyjskiej, sprzęt liturgiczny podtrzymujący welon, by nie dotykał Hostii, ustawiony na dużej patenie. Zwykle są to dwa łuki ze szlachetnego kruszcu tak złączone, by w środkowej części złączenia przypominały symbol gwiazdy betlejemskiej. Na Zachodzie asterysk stosowany jest tylko w liturgii papieskiej (forma gwiazdy o 12 promieniach, symbolizująca Dwunastu Apostołów uczestniczących w Ostatniej Wieczerzy).

s. 124

BACCHETTA

Określenie laski (rodzaj pastorału) używanej przez spowiedników papieskich w bazylikach papieskich. Dotykają nią penitenta po udzieleniu absolucji.

s. 133

BAZYLIKA

Basilicae maiores albo patriarchalne – bazyliki większe.

Od XVIII w. przyjął się zwyczaj określania niektórych kościołów w Rzymie jako basilica maior, poza Rzymem natomiast jako basilica minor (bazylika mniejsza). W Rzymie uważa się za bazyliki większe, zwane też patriarchalnymi, następujące bazyliki: św. Jana na Lateranie, zwana matką wszystkich kościołów, zajmuje pierwsze miejsce, także przed bazyliką św. Piotra. Papież Grzegorz IX podkreślił to w konstytucji Super universa (23.1.1372) oraz Pius V w konstytucji Infirma aevi (21.12.1569); św. Piotra na Watykanie; św. Pawła za Murami – była bazylika patriarchy Aleksandrii; Matki Bożej Większej, zwana też bazyliką papieża Liberiusza, kościół patriarchy Antiochii.

Gdy został uznany patriarchat jerozolimski, patriarsze przydzielono bazylikę św. Wawrzyńca za Murami, ale nie była ona uważana za bazylikę większą i równą czterem poprzednim.

Poza Rzymem tylko dwie bazyliki w Asyżu otrzymały tytuł „większej”: św. Franciszka w 1754 (na mocy konstytucji Fidelis Dominus z 4.3.1754) i Matki Bożej Anielskiej w 1909. Określenie bazylika patriarchalna wiąże się z faktem, że cztery bazyliki rzymskie były bazylikami patriarchów: Zachodu (św. Jana na Lateranie), Konstantynopola (św. Piotra), Aleksandrii i Antiochii. Posiadały one dodatkowe pomieszczenia (kompleks zabudowań) przeznaczone na mieszkanie patriarchy.

Tytuł bazyliki większej oznacza pewne przywileje, mianowicie: a) przywilej (prawo) tronu papieża, na którym może zajmować miejsce tylko papież; b) przywilej ołtarza papieskiego (po XIII w.), przy którym celebrować może tylko papież (lub ktoś inny na mocy przywileju, co często zdarzało się w Asyżu). Paweł VI złagodził te ograniczenia, ołtarz bowiem jest ośrodkiem wspólnoty w sprawowaniu liturgii (Kaszynski, I, 539-600); c) przywilej używania tintinnabulum (dzwonek na drążku, na którego wierzchołku umieszczony jest wizerunek patrona bazyliki); d) przywilej używania padiglione (włoska nazwa konopeum), inaczej sinnichio, jako wyrazu szczególnego szacunku (żółto – zielony baldachim w kształcie stożka, zwieńczony kulą i złotym krzyżem, noszony przed duchowieństwem bazyliki); e) prawo organizowania kolegium penitencjarzy (jako ciało prawne cieszą się przywilejami protonotariusza apostolskiego); f) szczególne odpusty; g) wyróżnienia w stroju kanoników (cappa magna); h) w czterech bazylikach patriarchalnych drzwi święte (porta sacra, porta aurea), które podczas roku świętego są otwierane w tych bazylikach (z wyjątkiem św. Wawrzyńca) celem uzyskania odpustu jubileuszowego. Otwieranie porta sacra na początku roku jubileuszowego i zamykanie na zakończenie jubileuszu zostało zapoczątkowane przez papieża Aleksandra VI; papież Pius XI (1933) dołączył do rytuału trzykrotne uderzanie w święte drzwi, któremu towarzyszy formuła: „Otwórzcie mi bramy zbawienia”; i) coroczne święto dedykacji tych bazylik obchodzone jest w kalendarzu ogólnokościelnym.

Bazyliki patriarchalne w Rzymie są wielonawowe i posiadają kilka wejść. Porta sacra są specjalnie ozdabiane. Bazyliki patriarchalne określane są także jako jubileuszowe ze względu na to, że ich nawiedzenie i modlitwa w nich są warunkiem uzyskania odpustu.

s. 141-142

BEATYFIKACJA

Dzień beatyfikacji wyznacza breve papieskie. Do czasów Jana Pawła II beatyfikacje odbywały się w bazylice św. Piotra w Rzymie – takie było postanowienie breve Ad sepulcra apostolorum z 23.11.1741. Papież przerwał tę tradycję, wykorzystując swoje liczne pielgrzymki do ogłaszania błogosławionymi sług Bożych w różnych krajach. Akt beatyfikacji pozostawał skromny. Po raz pierwszy ustalił go papież Aleksander VII z okazji beatyfikacji Franciszka Salezego (8.1.1662). Struktura tego aktu, który dokonuje się w ramach liturgii eucharystycznej, jest następująca: ogłoszenie beatyfikacji, odczytanie breve przez zwierzchnika Kościoła lokalnego, po papieskim orzeczeniu odsłonięcie wizerunku beatyfikowanej osoby, śpiew Te Deum laudamus, dalszy ciąg Eucharystii, uczczenie relikwii.

s. 144

BULLA

W XII w. określano słowem bulla listy papieskie zaopatrzone w pieczęć (stąd nazwa). Bulle (pieczęcie) papieskie były zaopatrzone w różne monogramy: Chi Ro, Alfa i Omega, i wyobrażenia, takie jak oblicze Chrystusa, NMP jako orantka, apostołowie Piotr i Paweł, Daniel wśród lwów, gołębica, feniks, bardzo często orzeł. Zawierały one imię autora oraz jego godność. Muzeum watykańskie przechowuje znaczną liczbę bulli, przede wszystkim papieskich. Najstarsza z nich pochodzi z VI w. (papież Deusdedit).

s. 203-204

CEREMONIAŁ

Ceremoniał papieski. Od XII w. w otoczeniu papieża powstawały księgi zawierające odpowiednie przepisy. Nazywano je ordo, ordinarium. Spośród licznych ceremoniałów (XII – XV w.) na szczególną uwagę zasługuje ceremoniał papieski. Pierwszy taki ceremoniał powstał w 2 poł. XII w. w wyniku reformy Kurii Rzymskiej. Ceremoniał ten stał się podstawą Rituum ecclesiasticorum sive sacrarum caeremoniarum s. romanae Ecclesiae libri tres (Venetiis 1516). Ceremoniał został opracowany na polecenie papieża Innocentego VIII (1484 – 1492) przez ceremoniarzy papieskich.

Ceremoniał ten posiadał swoich „poprzedników”. Ceremoniały zawierały dopiski na marginesie, zmiany wynikające z uwzględnienia różnych sytuacji czy uroczystości. Ceremoniał z 2 poł. XII w. był uzupełniany. Najbogatsze uzupełnienia wprowadzono z polecenia papieża Grzegorza X (1273) w epoce awiniońskiej, gdyż Kuria papieska w Awinionie nie mogła zachowywać ceremonii rzymskich choćby z racji racji lokalowych. W dziedzinie opracowania zasłużyli się kardynałowie: Jakub Stefaneschi (zm. 1341; jego nazwisko różnie się zapisuje: Jacobus Gaetani lub Gaytani Stefaneschi, Jacopo lub Jacopone Gaetani albo Gaietani) oraz Piotr Ameli (zm. 1401): Caeremoniale romanum pontificum. Średniowieczny ceremoniał papieski zestawił i opracował B. Schimmelpfennig (Die Zeremonienbücher der römischen Kirche im Mittelalter, T 1973; cenne są szczegółowe tablice, zestawienia).

Przygotowaniem nowego ceremoniału zajęli się: A. P. Piccolomini i J. Burchard – ważne osobistości Kurii papieskiej. W 1488 przedstawili go papieżowi. Ceremoniał ten był wielokrotnie wznawiany. W latach 1750 – 1751 został opracowany przez G. Catalaniego i wydany w Rzymie. Był publikowany i komentowany za Piusa XI i Piusa XII; przez tego ostatniego najczęściej cytowany jako Caeremoniale romanum. Po Vaticanum II dołączano do niego nowe zarządzenia dotyczące np. pogrzebu papieża, łącznie z tekstami liturgicznymi.

Szesnastowieczne ceremoniały mogą być źródłem interpretacji przedstawień ikonograficznych różnych ceremonii papieskich (np. R. K. Rasmussen, Maiestas pontificia. A Liturgical Reading of Etienne Duperac’s Engraving of the Capella Sistina from 1578, w: Analecta Romana Instituti Danici, XII, R 1983, 109-148). Autor opisuje celebrację Mszy w Kaplicy Sykstyńskiej w obecności Grzegorza XIII (1572 – 1585).

s. 224-225

DEKRETAŁY

Zarządzenia papieskie skierowane zarówno do osób, jak i do wspólnot, zwykle o charakterze dyscyplinarnym. Zobowiązały tylko te osoby, do których były skierowane, lub odnosiły się do konkretnych przypadków. Właściwie jednak stanowiły pewną normę, stosowano je w podobnych sytuacjach. Najstarszy dekretał łączony jest z papieżem Damazym I (366 – 384). Od V w. gromadzono je, chroniąc przed zagubieniem i sfałszowaniem, a później również celem udostępniania uniwersytetom. Od XII w. wywierały duży wpływ na rozwój klasycznego prawa kanonicznego. Zbiory te, zwane Compilationes decretalium, początkowo nie posiadały klucza organizacyjnego, dzielono je wg różnych tytułów. Dekretały, poczynając od Gracjana, zachowane są w Quinque compilationes antiquae; Decretales Gregorii IX. Istnieją dekretały sfałszowane, np. Decretales Pseudo – Isidori (z IX w.). Dekretały są źródłem poznania życia liturgicznego.

s. 303

EWANGELIARZ

Ordo Romanus I (wyd. Andrieu) z VII w. zawiera opis czci względem ewangeliarza dotyczący procesji papieża do kościołów stacyjnych. Była to procesja ad imitationem imperii (w naśladowaniu cesarstwa, jak zaznacza nieco później Constitutum Constantini). W procesji niesiono potrzebne księgi: subdiakon niósł apostolus, archidiakon – Ewangelie. Używano wtedy kosztownie oprawionych ksiąg (evangelia maior). W zakrystii akolici podtrzymywali księgę, podczas gdy wyznaczony do czytania zaznaczał perykopę wg wskazań archidiakona (gdy używano evangelia maior, księgę podtrzymywało dwóch akolitów). Akolita niósł księgę do ołtarza, subdiakon kładł ją na ołtarzu. Charakterystyczną sprawą było trzymanie księgi przez płótno – świętości nie można było dotykać gołymi rękami. Taki był zwyczaj dworu cesarskiego, świadczy o tym również sztuka starochrześcijańska. Wniesienie ewangeliarza było oddzielone od wejścia papieża. Papieżowi towarzyszyło siedmiu ceroferariuszy niosących świece i kadzidło, następnie papież całował ewangeliarz i ołtarz.

Odczytywanie Ewangelii było przywilejem diakona. Diakon całował stopę papieża, który udzielał mu błogosławieństwa, czyniąc znak krzyża i mówiąc: „Pan niech będzie w sercu twoim i na twoich wargach”. Diakon udawał się do ołtarza, całował księgę, unosił w górę i szedł na miejsce odczytywania w towarzystwie dwóch subdiakonów z kadzielnicą i dwóch akolitów ze świecami (OR I, nr 59). (...).

Subdiakon niósł ewangeliarz na lewym ramieniu, aby diakon mógł otworzyć księgę w oznaczonym miejscu. Położywszy palec na początku czytania, diakon wstępował do czytania, a subdiakoni pozostawali przed stopniem ambony. Po odczytaniu Ewangelii papież mówił: „Pokój tobie” (Pax tibi), następnie wzywał do modlitwy: „Módlmy się” (Oremus). To wezwanie poprzedzone było „Pan z wami”. Tymczasem zstępując z ambony, diakon przekazywał ewangeliarz subdiakonowi, od którego uprzednio go brał, a ten przekazywał ewangeliarz innemu subdiakonowi, który trzymając księgę przez płótno, podawał ją do ucałowania duchowieństwu wg hierarchii. Ewangeliarz wkładano do specjalnego futerału i akolita zanosił go do siedziby papieża na Lateranie.

s. 455

FANON

Rodzaj peleryny z cienkiego jedwabiu, część stroju papieskiego w uroczystej celebracji. Na fanon wkładano paliusz. Durand z Mende określa fanon mianem sindonu. Wydaje się, że w pewnym okresie papież używał fanonu codziennie. W inwentarzu Bonifacego VIII (zm. 1295) bowiem odnotowano 36 fanonów.

s. 464

FERULA

Łac. Kij, laska (E. Forcellini, Lexicon totius latinitatis, II, Bol 1965, 463). W Regule Benedykta (XXX) jest to prosty kij służący do karcenia. Słowo ferula najczęściej oznacza laskę pasterską używaną przez papieża, zakończoną krzyżem bez korpusu Chrystusa. Papież używa jej (od X w.) we wszystkich czynnościach, w których biskup używa pastorału (święcenia, przepowiadanie itp.), ale nie podczas otwarcia „świętych drzwi” w roku jubileuszowym, gdy posługuje się krzyżem papieskim. Ferula w wiekach średnich nie była wyłącznym przywilejem papieża, nosili ją także biskupi; była zakończona krzyżem lub gałką. Papieżowi wręczano ferulę razem z kluczami, kiedy obejmował bazylikę na Lateranie (zwyczaju zaprzestano w 1585). W Rzymie uważano ferulę za symbol papieskiej władzy duchowej i czasowej (signum regiminis spiritualis et coercitionis) – OR XIV, 94; PL 78, 1143. Było to nawiązanie do sceptra imperialia i „donacji Konstantyna”. Używania feruli zaniechano. Paweł VI nawiązał do tego zwyczaju na początku swego pontyfikatu (1963).

Ferulę nosił również kardynał pierwszy diakon, w procesji do Jutrzni (Exaudi Christe), którą sprawował blisko konfesji św. Piotra po kolekcie Mszy koronacyjnej. Ferula ta była zakończona czerwonym welurem ze złotym frędzlem.

Wicekamerling otrzymywał ferulę (podobną do kardynalskiej) od papieża w obrzędzie objęcia urzędu. Była ona oznaką jego funkcji.

s. 468

FISTULA

Srebrna rurka z rączką do podawania Komunii pod postacią wina. Zwyczaj taki powstał w Rzymie (Andrieu, OR I, 111) ze względu na możliwość rozlania przy przyjmowaniu z kielicha. Fistula stosowana była podczas Komunii papieża i asystującego mu kardynała diakona.

KANONIZACJA

Oficjalne, uroczyste ogłoszenie przez papieża osiągnięcia szczęścia wiecznego przez chrześcijanina, który albo oddał życie za wiarę w Chrystusa (męczennik), albo dzięki heroicznej cnocie dał świadectwo wiary w królestwo niebieskie (AAS 75 [1983] 349).

Pierwsze kanonizacje (było ich 20) nie zostały odnotowane w zakresie celebracji liturgicznej. Po raz pierwszy wspomniano k. Godharda z Hildesheim w 1131: po zamknięciu procesu odśpiewano Te Deum laudamus. Przy kanonizacji Jana Gualberta w 1193 odprawiono Mszę św. Następnie doszły inne elementy: kazanie papieża związane z osobą kanonizowanego, formuła kanonizacji; w XIII i XIV w. przed Eucharystią pojawił się hymn Veni Creator Spiritus oraz drugie Confiteor z wymienieniem imienia kanonizowanej osoby.

Najwcześniejsze źródła pełnego przebiegu celebracji przytacza Caeremoniale J. Stefaneschi. Ten ponownie wydany w 1981 w Brukseli ceremoniał podaje dwa rytuały kanonizacyjne: krótszy – prawdopodobnie stosowany w latach 1131 – 1230, oraz poszerzony – z lat 1320 – 1323, który obejmuje: kazanie informujące o przebiegu procesu, wezwanie do modlitwy, Veni Creator, modlitwę w ciszy, promulgację kanonizacji, wpisanie osoby kanonizowanej, Confiteor z włączeniem imienia nowego świętego (świętej), udzielenie odpustu, absolucję, Eucharystię ku czci świętego (świętej).

Szczególne ceremonie wspomniane są przy okazji kanonizacji Brygidy Szwedzkiej w 1391: pochód ofiarny ze świecami, winem, chlebem i ptakami (poświadczone po raz pierwszy w historii kanonizacji). Przyjął się zwyczaj wypuszczania na wolność gołębi i turkawek, by podczas uroczystości fruwały nad uczestnikami. Do dziś nie wyjaśniono motywów tego zwyczaju. Th. Klauser (Die Liturgie der Heiligsprechung, Bo 1973, 226 – 227) sądzi, że był to znak czystości i pokory. B. Fischer zaś uważa, że chodziło o „żywe stworzenie przed ołtarzem, wskazujące korzenie eucharystycznej tajemnicy i świętości” (Die Käguruhs im Hochgebeten. Zum Rolle der Tiere in den jüngsten Hochgebeten der katolischen Kirche, w: Commune sanctorum, G 1982, 173 – 178, 177).

Współcześnie kanonizacja odbywa się w ramach Eucharystii, rozpoczyna się przed kolektą; kardynał prefekt prosi Ojca św. o kanonizację, krótko przedstawia kandydata, następuje Litania do świętych, formuła kanonizacyjna wypowiadana przez papieża, hymn dziękczynienia Tibi laus Domine, kolekta dnia. W liturgii słowa proklamuje się Ewangelię także po grecku, w procesji z darami oprócz chleba i wina przynosi się inne dary, a w Modlitwie eucharystycznej wymienia się imię nowo kanonizowanej osoby. Jan Paweł II przerwał tradycję kanonizacji w Rzymie; dokonywał ich w różnych krajach podczas swoich pielgrzymek.

s. 621, 623

KATEDRA

Katedra św. Piotra (cathedra Petri). Jej sens ukazał po raz pierwszy Cyprian w latach 251 – 152 (De unitate, 4). Chrystus przekazał władzę w odniesieniu do Kościoła Piotrowi, a następnie Apostołom, wskazując na Piotra jako źródło jedności. Piotr posiada pierwszeństwo w episkopacie. Katedra św. Piotra jest symbolem władzy i jej źródła dla wszystkich biskupów. Kalendarz liturgiczny zawiera święto Katedry św. Piotra.

W Rzymie utarło się powiedzenie Petri sedes – katedra Piotra, w kancelarii papieskiej – sedes apostolica (wyrażenie z rezerwą używane na Wschodzie, gdzie uważa się, że katedra w Rzymie jest jedną z wielu). Chrześcijanie wschodni nie podzielają też rozumienia roli sedes apostolica w sensie skutecznego kierowania i pewnej kontroli, akceptują jedynie pierwszeństwo (prymat) honorowe i apelatywne (zachęta). Stanowisko to wiąże się z inną eklezjologią wschodnią, która identyfikuje siedziby apostolskie z pięcioma patriarchatami (M. Maccarrone, Apostolicità episcopato e primato di Petro, R 1976).

W bazylice św. Piotra w Rzymie przechowywany jest (w konfesji Berniniego) tron z dębowego drewna, ofiarowany w 875 papieżowi Janowi VIII przez Karola Łysego. Ciekawostką jest plakietka z kości słoniowej, prawdopodobnie z IV w., ofiarowana Konstantynowi, który z kolei podarował ją papieżowi Sylwestrowi.

s. 638-639

MANDATUM

W liturgii papieskiej obrzęd, w znacznym stopniu zrytualizowany, potwierdzony jest w pełni w XII w. W XIV w. papież umywał nogi 12 subdiakonom, pozostałe duchowieństwo śpiewało Nieszpory, następni papież w ciszy umywał nogi ubogim.

s. 871

MANDATUM APOSTOLICUM

Nazwa bulli papieskiej odczytywanej przed ordynacją biskupa czy obrzędem pobłogosławienia opata.

s. 872

NATALIS PAPAE

Świętowanie rocznicy objęcia posługi biskupa Rzymu (papieża) siega IV w. Było to nazwiązanie do analogicznego święta obchodzonego każdego roku ku czci cesarza – natalis imperiii (narodziny cesarstwa).

s. 1029

OŁTARZ UPRZYWILEJOWANY

Uprzywilejowanie oznaczało pierwszeństwo sprawowania Eucharystii przy określonych ołtarzach. Był to najpierw: 1) dotyczący ołtarzy papieży przywilej sprawowania Eucharystii przy głównych ołtarzach w bazylikach patriarchalnych. Przywilej ten pismem apostolskim Peculiare ius (AAS 58 [1966] 119 – 122) został zmieniony i odniesiony do sprawowania Eucharystii także przez biskupów przybywających z grupami pielgrzymów.

s. 1100

ORDO DE DILIGENTIA SANCTI PETRI

Obrzęd obmycia konfesji św. Piotra: „Ordo qualiter diligentia agitur Romae Ecclesia sancti Petri”.

Ordo nazywany De diligentia z IX w., zachowany w jednym rękopisie w Monachium (Kodeks łac. 14510, f. 41r-42v), należał kiedyś do biblioteki klasztoru św. Emmerana w Ratyzbonie [Regensburg] i tam powstał. Ceremonia odbywała się po Laudes śpiewanych w Mszy na cześć papieża i cesarza. Pierwsze wezwanie odnosiło się do św. Emmerana, bezpośrednio po Piotrze, Pawle i Andrzeju.

Obrzęd rozpoczynał się, jak się przypuszcza, po oficjum wieczornym. Obmycie liturgiczne konfesji nie jest opisane w żadnym innym dokumencie. Dokument nie mówi, co robił primicerius z kadzielnicą po okadzeniu konfesji. Wydaje się, że pozostawiał tam kadzielnicę, ponieważ na początku ceremonii zabierano z konfesji kadzielnicę bez ognia. Oznacza to, że chodziło o kadzielnicę, która pozostawała tam od ostatniej diligentia. Liber pontificalis Leona III (795 – 816) wspomina o kadzielnicy umieszczanej przy wyjściu z konfesji w bazylice św. Pawła za Murami.

W Liber Pontificalis Paschalisa I (817 – 824) znajduje się wzmianka o tym, że papież ten ofiarował bazylice św. Piotra muszlę i gąbkę: „...et concha ad spongia per nocturnios diligentiis ibidem ex argenteo constituit”.

W XII w. podobny opis podały Ordo kanonika Benedykta i Liber censuum. W IX – XII w. wprowadzono pewne zmiany w ceremonii, i tak np. papież osobiście usuwał kadzielnicę, zastępując ją inną. Ceremonia odbywała się w połowie oficjum nocnego, a nie po Nieszporach, nie mówi się o obmywaniu konfesji ani o uczczeniu dwóch krzyży. Ceremonia ograniczała się do wymiany ognia w kadzielnicy. Inne wspomniane w Ordo z IX w. ryty odpadły. Być może odbywało się kilka takich ceremonii, na co wskazywałoby użycie l. mn.: diligentiae.

s. 1111

PASTORAŁ

Pastorał papieski. Jeśli chodzi o pastorał papieski, papież Innocenty III zauważył, że Pontifex romanus (papież) nie używa go zarówno z racji historycznych, jak i mistycznych (PL 217, 796). Rozumiano, że papież nie może otrzymywać władzy od osób świeckich (król, książę). W rzeczywistości jednak papieże używali pastorału aż do XII w. Potwierdzają to pieczęcie na bulli papieskiej Klemensa III (1187 – 1191), na której Chrystus wręcza pastorał papieżowi, oraz inne dokumenty. Pastorał ten miał inne zakończenie, nie był zgięty jak pastorał biskupi, lecz zakończony w formie krzyża lub kuli (gałki) – stąd nazwa ferula. W przypadku zakończenia w kształcie greckiej litery T stosowano nazwę tau lub potens (będący w posiadaniu czegoś). Określenia ferula odnosi się też to pastorału noszonego przez ceremoniarzy biskupich.

s. 1156

PIERŚCIEŃ W LITURGII

Pierścień rybaka to określenia pierścienia noszonego przez papieża. Pierwsze wzmianki o tym pierścieniu pochodzą z XIII w.

s. 1178

ROCZNICE

Należy podkreślić następujące rocznice:

2. Rocznica wyboru i koronacji papieża – Msza in anniversario electionis; przewiduje się Te Deum laudamus.

s. 1304.

SAKRAMENT ŚWIĘCEŃ (SACRAMENTUM ORDINIS)

III. Święcenia w dawnym obrzędzie rzymskim (Ordines Romani i sakramentarze z IV – IX w.)

„Ordynacja” papieża podana jest zwięźle (OR XL, Andieru, IV, 287 – 297), uchodzi za najstarszy opis tej praktyki w Rzymie. Odbywała się w kościele św. Piotra, dokonywał jej biskup Ostii, asystowali mu biskupi z Albano i Porto. Szczególnym rytem było nałożenie przez diakona otwartej księgi Ewangelii na głowę elekta (...). W modlitwie święceń (GrH nr 1018) na określenie papieża występuje słowo praesul – zwierzchnik, przełożony siedziby apostolskiej i pierwszy z biskupów – primatum sacerdotum; papież nazwany jest też nauczycielem Kościoła powszechnego. Modlitwę kończy wręczenie paliusza i pocałunek pokoju.

s. 1412-1413

STATIO – LITURGIA STACYJNA

1. Znaczenia

- celebracja Eucharystii – synaksa eucharystyczna pod przewodnictwem papieża razem z duchowieństwem Rzymu (od V w.), a także w Jerozolimie i Konstantynopolu.

2. Liturgia stacyjna

W nawiązaniu do Jerozolimy i Konstantynopola, w Rzymie, począwszy od końca IV w., odbywała się liturgia stacyjna szczególnie w Wielkim Poście. Wierni gromadzili się w określone dni przy jednym z kościołów zwanym collecta, by udać się do wyznaczonego miejsca sprawowania liturgii – statio. Po drodze zatrzymywano się przy innych kościołach. Liturgia stacyjna była naśladowana w miastach biskupich: w Mediolanie, Rawennie, a w Galii – w Metzu, Tours, Paryżu; w Germanii – w Augsburgu, Moguncji, Kolonii i innych. Pozostałością praktykowania tej liturgii każdego dnia w innym kościele jest dziś procesja odbywana w Środę Popielcową z kościoła św. Anzelma do kościoła św. Sabiny pod przewodnictwem papieża. W Mszale z 1570 zaznaczona była stacja w Wielkim Poście i w Dni Kwartalnych Modlitw. Przeniesienie siedziby papieża do Awinionu (XIV w.) spowodowało upadek liturgii stacyjnej.

s. 1473, 1475.

TIARA

Pozaliturgiczne nakrycie głowy papieża ozdobione trzema koronami, nakładane mu podczas koronacji, tj. inauguracji posługi papieskiej (samo słowo występuje w Wj 28, 36 – 37; 29, 6).

Tiara pochodzi ze Wschodu, z Frygii i poprzez Egipt i Konstantynopol (papieże syryjscy) przedostała się na Zachód. Papież Sylwester I odmówił przyjęcia korony (diadema lub corona) ofiarowanej mu przez cesarza, wolał przyjąć frygium (rodzaj nakrycia głowy) symbolizujące zmartwychwstanie Chrystusa. Papieże zapożyczyli tiarę z Bizancjum, naśladując cesarza (imitatio imperii). Najstarsze przedstawienie tiary widnieje na monecie Sylwestra II (904 – 911). Papieże nosili tiarę i mitrę. Nie dostrzegano między nimi różnicy do czasów papieża Innocentego III (1198 – 1216). Dla niego tiara jest symbolem władzy papieża (in signum imperii), a mitra znakiem funkcji kapłańskiej (in signum sacerdotii). Tiara oznacza pełnię władzy (plenitudo imperii), ponieważ papież łączy władzę duchową i doczesną; tiara jest także, wg tego papieża, znakiem zmartwychwstania Chrystusa.

W wiekach średnich synonimami tiary były: corona, regnum. Kiedy dołączono trzecią koronę, powstała nazwa triregnum. Trzy korony oznaczały władzę: uświęcania, nauczania, kierowania (funkcje: profetyczna, kapłańska, pasterska). Istniała też interpretacja trzech koron jako symbolu Kościoła walczącego, cierpiącego i uwielbionego (zbawionych). Wcześniej stosowano dwie korony. Po reformie Grzegorza IX (1227 – 1241) mowa jest o diadema duplex dla uwydatnienia duchowej i świeckiej władzy papieża (podkreślanie władzy – Bonifacy VIII, bulla Unam sanctam). W IX w. tiara posiadała tylko jedną koronę. W ikonografii XIV i XV w. Bój Ojciec i Syn Boży ukazywani są jako noszący tiarę, a następnie noszą ją trzy Osoby Trójcy Świętej. Paweł VI w 1964 zrezygnował z używania tiary i odtąd nie jest ona już stosowana. Tiara Pawła VI znajduje się w kościele w Waszyngtonie, zakupiona przez Konferencję Episkopatu w USA.

s. 1591-1592

WACHLARZ

Wachlarz noszony przed władcami, szczególnie na Wschodzie (Egipt, Asyria, Babilonia), przejęty także na Zachodzie, wykonywany z różnego materiału (jedwab, strusie pióra, metal), podkreślał autorytet osób sprawujących władzę.

Wachlarz służył w liturgii celom praktycznym, odpędzaniu owadów od Postaci eucharystycznych. O korzystaniu z wachlarza wspomina też Durand, wachlarz był w użyciu w XIV w. (OR XIV). Stopniowo rezygnowano jednak ze stosowania wachlarzy, które stały się ozdobą w czasie uroczystych procesji, gdy papieża niesiono na sedes gestatoria; wachlarze ustawiano po obu stronach papieskiego tronu podczas sprawowania przez niego Eucharystii. Paweł VI polecił je wycofać, nadal stosowane są w liturgii armeńskiej i greckiej.

s. 1670

WESTIARIUSZ

Określenie osoby odpowiedzialnej za przechowywanie szat dostojników kościelnych i świeckich, również w zakonach. W vestiarium przechowywano szaty papieskie oraz biskupie (cymilia episcopi: Liber pontificalis, I, 328), Duchesne) i naczynia liturgiczne. Do obowiązków westiariusza należało dostarczenie ewangeliarza, naczyń i szat do celebracji Mszy. Westiariusz jechał na koniu w bezpośredniej bliskości papieża. Dotychczas znane jest imię tylko jednego westiariusza – Baiolusa (za papieża Hadriana I było czterech westiariuszy).

s. 1672

Z POMOCĄ ŁASKI BOŻEJ

Auxiliante Domino. Formuła rozpoczynająca przemówienie papieża przed udzieleniem świeceń diakonatu i prezbiteratu. Podaje ją GeV nr 141. Formuła odwoływała się także do Jezusa Chrystusa Zbawiciela. Zawierałą imię święconego oraz miejsce wspólnoty, dla której był święcony (titulus). Sobór Chalcedoński (kan. 6) zabraniał święceń absolutnych, tj. bez przeznaczenia do określonej wspólnoty czy obowiązków duszpasterskich. Formułę kończyło wezwanie o ujawnienie zarzutów, gdyby ktoś był przeciwny kandydatowi. Pierwsza część formuły stosowana jest do dziś, a mianowicie: „Z pomocą Pana Boga i Zbawiciela naszego Jezusa Chrystusa wybieramy tych naszych braci na urząd diakona (prezbitera)”. Formułę Auxiliante uważa P. M. Gy (Les anciennes prières d’ordination) za odpowiadającą słynnej biazntyjskiej: He theia charis – łaska Boża.

s. 1716

ZŁOTA RÓŻA

Róża niesiona przez papieża w procesji do kościoła stacyjnego św. Krzyża Jerozolimskiego w 4 niedzielę Wielkiego Postu (połowa czasu postnego), zwaną laetare. Początkowo był to żywy kwiat, następnie ze złota, jeszcze później wypełniony balsamem. Papież Innocenty III (1198 – 1216) podkreślał, że całe oficjum tego dnia jest przeniknięte radością, wręcz przeładowane szczęściem, które symbolizuje kwiat. Róża mocniej niż inne kwiaty „raduje kolorem, odświeża zapachem, wzmacnia smakiem” (PL 217, 393).

Pobłogosławienie róży odbywało się w sposób uroczysty. Stosowano szaty koloru róży, okadzano róże w trakcie recytowania odpowiednich modlitw. Zwyczaj ten został przejęty z Bizancjum, gdzie był praktykowany w celu uczczenia krzyża w połowie Wielkiego Postu, lub ze zwyczajów ludowych związanych z wiosną.

Dawny zwyczaj, po raz pierwszy wspomniany za papieża Leona IX, który łączy różę z uczczeniem krzyża Chrystusowego (1049), opisał Canonicus Benedykt od św. Piotra. Jego zdaniem papież w homilii objaśniał znaczenie róży, ukazywał ją zebranym. Papież przekazywał różę prefektowi miasta lub innej zasłużonej osobistości albo miastu (np. Wenecja) czy bazylice rzymskiej. Wreszcie utarł się zwyczaj przekazywania róży regentkom (stąd niemiecka nazwa Tugendrose – róża cnoty). Ostanią była Elena z Italii (Pius XI w 1937). W 1953 przekazano różę bazylice w Goa; Paweł VI w 1965 przekazał różę bazylice Najświętszej Maryi Panny Fatimskiej dla wspomnienia oddania świata Niepokalanemu Sercu Najświętszej Maryi Panny; Jan Paweł II przekazał róże niektórym sanktuariom maryjnym.

s. 1734

ZMIESZANIE ŚWIĘTYCH POSTACI W MSZY RZYMSKIEJ (COMMIXTIO)

W Mszy papieskiej jeszcze w VIII w. papież wkładał sancta, tj. Hostię zachowaną z poprzedniej Mszy, tę partykułę ukazywano mu przy wejściu do bazyliki. Ten gest miał wyrażać kontynuację Eucharystii. Praktyka z sancta została zaniechana.

s. 1735

---

ks. Bogusław Nadolski, Leksykon liturgii, Poznań 2006.