Prezentujemy wybór haseł z pierwszego liturgicznego leksykonu wydanego w Polsce. Opracowanych zostało dokładnie 33 terminów (dla naszych potrzeb, przy niektórych dokonaliśmy nieznacznych modyfikacji z zapisie - rozwijając skróty), jednak nie zawsze podane są one w całości - wybrano tylko te fragmenty, które odnosiły się do liturgii papieskiej. Całość tego opracowania znaleźć można w dziale z dokumentami.
ABSOLUCJA
W przypadku pogrzebu papieża, kardynała, biskupa, cesarza stosowano absolucję pięciokrotnie, przy zwykłym pogrzebie jeden raz. W tym pierwszym przypadku zamiast śpiewu Libera me wykonywano przy absolucji: śpiew Subvenite sancti Dei z odpowiednią oracją; Qui Lazarum; Domine quando veneris; Ne recorderis peccata mea; Libera me. Powstanie tej formy absolucji datuje się na V w.
s. 23
ACCENDITE
Wg Ordo Romanus I po przygotowaniu się i nałożeniu szat papież dawał znak (dum ei annuntiat), a następnie wkładając manipularz, polecał czekającym przed secretarium klerykom ze świecami i trybularzami: accendite. Był to znak zapalenia świec i trybularza dla śpiewaków ustawionych po prawej i lewej stronie i rozpoczęcia śpiewu Introitu. Ruszała procesja. Zwyczaj accendite był zachowywany jeszcze w XIII w. w katedrach francuskich. W Angers accendite było śpiewane nawet na głosy.
s. 28
ALTARYSTA, ALTARZYSTA
Urząd stworzony przez papieża Sykstua IV (XV w.). Altarysta to kapłan odpowiedzialny za ołtarze Bazyliki Piotrowej, zwłaszcza ołtarz papieski. W ciągu wieków zmieniał się zakres jego obowiązków. Ogólnie rzecz biorąc, altarysta posiadał beneficjum (altaria) zobowiązujące do troski o ołtarze w katedrze, kolegiacie. Nie było altarystów w klasztorach. Altaryści nie pełnili obowiązków duszpasterskich. Niekiedy w katedrach było wielu altarystów odprawiających Msze, często związane z zapisami, testamentami dobroczyńców.
s. 78
APOSTOLSKIE BŁOGOSŁAWIEŃSTWO
Błogosławieństwo, którego udziela papież w uroczysty sposób Urbi et Orbi (miastu i światu) – nie tylko mieszkańcom Rzymu, lecz wszystkim chrześcijanom, a także w prostej formie podczas audiencji; związane z odpustem zupełnym (darowaniem kar za grzechy). W 1942 Penitencjaria watykańska zezwoliła, by biskupi ordynariusze oraz opaci mogli udzielać takiego błogosławieństwa trzy razy w ciągu roku w diecezji lub podległym ich jurysdykcji osobom.
s. 117
ASTERYSK (ASTERISCUS, ASTERISKOS)
W wielu liturgiach wschodnich, np. zachodniosyryjskiej, koptyjskiej, sprzęt liturgiczny podtrzymujący welon, by nie dotykał Hostii, ustawiony na dużej patenie. Zwykle są to dwa łuki ze szlachetnego kruszcu tak złączone, by w środkowej części złączenia przypominały symbol gwiazdy betlejemskiej. Na Zachodzie asterysk stosowany jest tylko w liturgii papieskiej (forma gwiazdy o 12 promieniach, symbolizująca Dwunastu Apostołów uczestniczących w Ostatniej Wieczerzy).
s. 124
BACCHETTA
Określenie laski (rodzaj pastorału) używanej przez spowiedników papieskich w bazylikach papieskich. Dotykają nią penitenta po udzieleniu absolucji.
s. 133
BAZYLIKA
Basilicae maiores albo patriarchalne – bazyliki większe.
Od XVIII w. przyjął się zwyczaj określania niektórych kościołów w Rzymie jako basilica maior, poza Rzymem natomiast jako basilica minor (bazylika mniejsza). W Rzymie uważa się za bazyliki większe, zwane też patriarchalnymi, następujące bazyliki: św. Jana na Lateranie, zwana matką wszystkich kościołów, zajmuje pierwsze miejsce, także przed bazyliką św. Piotra. Papież Grzegorz IX podkreślił to w konstytucji Super universa (23.1.1372) oraz Pius V w konstytucji Infirma aevi (21.12.1569); św. Piotra na Watykanie; św. Pawła za Murami – była bazylika patriarchy Aleksandrii; Matki Bożej Większej, zwana też bazyliką papieża Liberiusza, kościół patriarchy Antiochii.
Gdy został uznany patriarchat jerozolimski, patriarsze przydzielono bazylikę św. Wawrzyńca za Murami, ale nie była ona uważana za bazylikę większą i równą czterem poprzednim.
Poza Rzymem tylko dwie bazyliki w Asyżu otrzymały tytuł „większej”: św. Franciszka w 1754 (na mocy konstytucji Fidelis Dominus z 4.3.1754) i Matki Bożej Anielskiej w 1909. Określenie bazylika patriarchalna wiąże się z faktem, że cztery bazyliki rzymskie były bazylikami patriarchów: Zachodu (św. Jana na Lateranie), Konstantynopola (św. Piotra), Aleksandrii i Antiochii. Posiadały one dodatkowe pomieszczenia (kompleks zabudowań) przeznaczone na mieszkanie patriarchy.
Tytuł bazyliki większej oznacza pewne przywileje, mianowicie: a) przywilej (prawo) tronu papieża, na którym może zajmować miejsce tylko papież; b) przywilej ołtarza papieskiego (po XIII w.), przy którym celebrować może tylko papież (lub ktoś inny na mocy przywileju, co często zdarzało się w Asyżu). Paweł VI złagodził te ograniczenia, ołtarz bowiem jest ośrodkiem wspólnoty w sprawowaniu liturgii (Kaszynski, I, 539-600); c) przywilej używania tintinnabulum (dzwonek na drążku, na którego wierzchołku umieszczony jest wizerunek patrona bazyliki); d) przywilej używania padiglione (włoska nazwa konopeum), inaczej sinnichio, jako wyrazu szczególnego szacunku (żółto – zielony baldachim w kształcie stożka, zwieńczony kulą i złotym krzyżem, noszony przed duchowieństwem bazyliki); e) prawo organizowania kolegium penitencjarzy (jako ciało prawne cieszą się przywilejami protonotariusza apostolskiego); f) szczególne odpusty; g) wyróżnienia w stroju kanoników (cappa magna); h) w czterech bazylikach patriarchalnych drzwi święte (porta sacra, porta aurea), które podczas roku świętego są otwierane w tych bazylikach (z wyjątkiem św. Wawrzyńca) celem uzyskania odpustu jubileuszowego. Otwieranie porta sacra na początku roku jubileuszowego i zamykanie na zakończenie jubileuszu zostało zapoczątkowane przez papieża Aleksandra VI; papież Pius XI (1933) dołączył do rytuału trzykrotne uderzanie w święte drzwi, któremu towarzyszy formuła: „Otwórzcie mi bramy zbawienia”; i) coroczne święto dedykacji tych bazylik obchodzone jest w kalendarzu ogólnokościelnym.
Bazyliki patriarchalne w Rzymie są wielonawowe i posiadają kilka wejść. Porta sacra są specjalnie ozdabiane. Bazyliki patriarchalne określane są także jako jubileuszowe ze względu na to, że ich nawiedzenie i modlitwa w nich są warunkiem uzyskania odpustu.
s. 141-142
BEATYFIKACJA
Dzień beatyfikacji wyznacza breve papieskie. Do czasów Jana Pawła II beatyfikacje odbywały się w bazylice św. Piotra w Rzymie – takie było postanowienie breve Ad sepulcra apostolorum z 23.11.1741. Papież przerwał tę tradycję, wykorzystując swoje liczne pielgrzymki do ogłaszania błogosławionymi sług Bożych w różnych krajach. Akt beatyfikacji pozostawał skromny. Po raz pierwszy ustalił go papież Aleksander VII z okazji beatyfikacji Franciszka Salezego (8.1.1662). Struktura tego aktu, który dokonuje się w ramach liturgii eucharystycznej, jest następująca: ogłoszenie beatyfikacji, odczytanie breve przez zwierzchnika Kościoła lokalnego, po papieskim orzeczeniu odsłonięcie wizerunku beatyfikowanej osoby, śpiew Te Deum laudamus, dalszy ciąg Eucharystii, uczczenie relikwii.
s. 144
BULLA
W XII w. określano słowem bulla listy papieskie zaopatrzone w pieczęć (stąd nazwa). Bulle (pieczęcie) papieskie były zaopatrzone w różne monogramy: Chi Ro, Alfa i Omega, i wyobrażenia, takie jak oblicze Chrystusa, NMP jako orantka, apostołowie Piotr i Paweł, Daniel wśród lwów, gołębica, feniks, bardzo często orzeł. Zawierały one imię autora oraz jego godność. Muzeum watykańskie przechowuje znaczną liczbę bulli, przede wszystkim papieskich. Najstarsza z nich pochodzi z VI w. (papież Deusdedit).
s. 203-204
CEREMONIAŁ
Ceremoniał papieski. Od XII w. w otoczeniu papieża powstawały księgi zawierające odpowiednie przepisy. Nazywano je ordo, ordinarium. Spośród licznych ceremoniałów (XII – XV w.) na szczególną uwagę zasługuje ceremoniał papieski. Pierwszy taki ceremoniał powstał w 2 poł. XII w. w wyniku reformy Kurii Rzymskiej. Ceremoniał ten stał się podstawą Rituum ecclesiasticorum sive sacrarum caeremoniarum s. romanae Ecclesiae libri tres (Venetiis 1516). Ceremoniał został opracowany na polecenie papieża Innocentego VIII (1484 – 1492) przez ceremoniarzy papieskich.
Ceremoniał ten posiadał swoich „poprzedników”. Ceremoniały zawierały dopiski na marginesie, zmiany wynikające z uwzględnienia różnych sytuacji czy uroczystości. Ceremoniał z 2 poł. XII w. był uzupełniany. Najbogatsze uzupełnienia wprowadzono z polecenia papieża Grzegorza X (1273) w epoce awiniońskiej, gdyż Kuria papieska w Awinionie nie mogła zachowywać ceremonii rzymskich choćby z racji racji lokalowych. W dziedzinie opracowania zasłużyli się kardynałowie: Jakub Stefaneschi (zm. 1341; jego nazwisko różnie się zapisuje: Jacobus Gaetani lub Gaytani Stefaneschi, Jacopo lub Jacopone Gaetani albo Gaietani) oraz Piotr Ameli (zm. 1401): Caeremoniale romanum pontificum. Średniowieczny ceremoniał papieski zestawił i opracował B. Schimmelpfennig (Die Zeremonienbücher der römischen Kirche im Mittelalter, T 1973; cenne są szczegółowe tablice, zestawienia).
Przygotowaniem nowego ceremoniału zajęli się: A. P. Piccolomini i J. Burchard – ważne osobistości Kurii papieskiej. W 1488 przedstawili go papieżowi. Ceremoniał ten był wielokrotnie wznawiany. W latach 1750 – 1751 został opracowany przez G. Catalaniego i wydany w Rzymie. Był publikowany i komentowany za Piusa XI i Piusa XII; przez tego ostatniego najczęściej cytowany jako Caeremoniale romanum. Po Vaticanum II dołączano do niego nowe zarządzenia dotyczące np. pogrzebu papieża, łącznie z tekstami liturgicznymi.
Szesnastowieczne ceremoniały mogą być źródłem interpretacji przedstawień ikonograficznych różnych ceremonii papieskich (np. R. K. Rasmussen, Maiestas pontificia. A Liturgical Reading of Etienne Duperac’s Engraving of the Capella Sistina from 1578, w: Analecta Romana Instituti Danici, XII, R 1983, 109-148). Autor opisuje celebrację Mszy w Kaplicy Sykstyńskiej w obecności Grzegorza XIII (1572 – 1585).
s. 224-225
DEKRETAŁY
Zarządzenia papieskie skierowane zarówno do osób, jak i do wspólnot, zwykle o charakterze dyscyplinarnym. Zobowiązały tylko te osoby, do których były skierowane, lub odnosiły się do konkretnych przypadków. Właściwie jednak stanowiły pewną normę, stosowano je w podobnych sytuacjach. Najstarszy dekretał łączony jest z papieżem Damazym I (366 – 384). Od V w. gromadzono je, chroniąc przed zagubieniem i sfałszowaniem, a później również celem udostępniania uniwersytetom. Od XII w. wywierały duży wpływ na rozwój klasycznego prawa kanonicznego. Zbiory te, zwane Compilationes decretalium, początkowo nie posiadały klucza organizacyjnego, dzielono je wg różnych tytułów. Dekretały, poczynając od Gracjana, zachowane są w Quinque compilationes antiquae; Decretales Gregorii IX. Istnieją dekretały sfałszowane, np. Decretales Pseudo – Isidori (z IX w.). Dekretały są źródłem poznania życia liturgicznego.
s. 303
EWANGELIARZ
Ordo Romanus I (wyd. Andrieu) z VII w. zawiera opis czci względem ewangeliarza dotyczący procesji papieża do kościołów stacyjnych. Była to procesja ad imitationem imperii (w naśladowaniu cesarstwa, jak zaznacza nieco później Constitutum Constantini). W procesji niesiono potrzebne księgi: subdiakon niósł apostolus, archidiakon – Ewangelie. Używano wtedy kosztownie oprawionych ksiąg (evangelia maior). W zakrystii akolici podtrzymywali księgę, podczas gdy wyznaczony do czytania zaznaczał perykopę wg wskazań archidiakona (gdy używano evangelia maior, księgę podtrzymywało dwóch akolitów). Akolita niósł księgę do ołtarza, subdiakon kładł ją na ołtarzu. Charakterystyczną sprawą było trzymanie księgi przez płótno – świętości nie można było dotykać gołymi rękami. Taki był zwyczaj dworu cesarskiego, świadczy o tym również sztuka starochrześcijańska. Wniesienie ewangeliarza było oddzielone od wejścia papieża. Papieżowi towarzyszyło siedmiu ceroferariuszy niosących świece i kadzidło, następnie papież całował ewangeliarz i ołtarz.
Odczytywanie Ewangelii było przywilejem diakona. Diakon całował stopę papieża, który udzielał mu błogosławieństwa, czyniąc znak krzyża i mówiąc: „Pan niech będzie w sercu twoim i na twoich wargach”. Diakon udawał się do ołtarza, całował księgę, unosił w górę i szedł na miejsce odczytywania w towarzystwie dwóch subdiakonów z kadzielnicą i dwóch akolitów ze świecami (OR I, nr 59). (...).
Subdiakon niósł ewangeliarz na lewym ramieniu, aby diakon mógł otworzyć księgę w oznaczonym miejscu. Położywszy palec na początku czytania, diakon wstępował do czytania, a subdiakoni pozostawali przed stopniem ambony. Po odczytaniu Ewangelii papież mówił: „Pokój tobie” (Pax tibi), następnie wzywał do modlitwy: „Módlmy się” (Oremus). To wezwanie poprzedzone było „Pan z wami”. Tymczasem zstępując z ambony, diakon przekazywał ewangeliarz subdiakonowi, od którego uprzednio go brał, a ten przekazywał ewangeliarz innemu subdiakonowi, który trzymając księgę przez płótno, podawał ją do ucałowania duchowieństwu wg hierarchii. Ewangeliarz wkładano do specjalnego futerału i akolita zanosił go do siedziby papieża na Lateranie.
s. 455
FANON
Rodzaj peleryny z cienkiego jedwabiu, część stroju papieskiego w uroczystej celebracji. Na fanon wkładano paliusz. Durand z Mende określa fanon mianem sindonu. Wydaje się, że w pewnym okresie papież używał fanonu codziennie. W inwentarzu Bonifacego VIII (zm. 1295) bowiem odnotowano 36 fanonów.
s. 464
FERULA
Łac. Kij, laska (E. Forcellini, Lexicon totius latinitatis, II, Bol 1965, 463). W Regule Benedykta (XXX) jest to prosty kij służący do karcenia. Słowo ferula najczęściej oznacza laskę pasterską używaną przez papieża, zakończoną krzyżem bez korpusu Chrystusa. Papież używa jej (od X w.) we wszystkich czynnościach, w których biskup używa pastorału (święcenia, przepowiadanie itp.), ale nie podczas otwarcia „świętych drzwi” w roku jubileuszowym, gdy posługuje się krzyżem papieskim. Ferula w wiekach średnich nie była wyłącznym przywilejem papieża, nosili ją także biskupi; była zakończona krzyżem lub gałką. Papieżowi wręczano ferulę razem z kluczami, kiedy obejmował bazylikę na Lateranie (zwyczaju zaprzestano w 1585). W Rzymie uważano ferulę za symbol papieskiej władzy duchowej i czasowej (signum regiminis spiritualis et coercitionis) – OR XIV, 94; PL 78, 1143. Było to nawiązanie do sceptra imperialia i „donacji Konstantyna”. Używania feruli zaniechano. Paweł VI nawiązał do tego zwyczaju na początku swego pontyfikatu (1963).
Ferulę nosił również kardynał pierwszy diakon, w procesji do Jutrzni (Exaudi Christe), którą sprawował blisko konfesji św. Piotra po kolekcie Mszy koronacyjnej. Ferula ta była zakończona czerwonym welurem ze złotym frędzlem.
Wicekamerling otrzymywał ferulę (podobną do kardynalskiej) od papieża w obrzędzie objęcia urzędu. Była ona oznaką jego funkcji.
s. 468
FISTULA
Srebrna rurka z rączką do podawania Komunii pod postacią wina. Zwyczaj taki powstał w Rzymie (Andrieu, OR I, 111) ze względu na możliwość rozlania przy przyjmowaniu z kielicha. Fistula stosowana była podczas Komunii papieża i asystującego mu kardynała diakona.
KANONIZACJA
Oficjalne, uroczyste ogłoszenie przez papieża osiągnięcia szczęścia wiecznego przez chrześcijanina, który albo oddał życie za wiarę w Chrystusa (męczennik), albo dzięki heroicznej cnocie dał świadectwo wiary w królestwo niebieskie (AAS 75 [1983] 349).
Pierwsze kanonizacje (było ich 20) nie zostały odnotowane w zakresie celebracji liturgicznej. Po raz pierwszy wspomniano k. Godharda z Hildesheim w 1131: po zamknięciu procesu odśpiewano Te Deum laudamus. Przy kanonizacji Jana Gualberta w 1193 odprawiono Mszę św. Następnie doszły inne elementy: kazanie papieża związane z osobą kanonizowanego, formuła kanonizacji; w XIII i XIV w. przed Eucharystią pojawił się hymn Veni Creator Spiritus oraz drugie Confiteor z wymienieniem imienia kanonizowanej osoby.
Najwcześniejsze źródła pełnego przebiegu celebracji przytacza Caeremoniale J. Stefaneschi. Ten ponownie wydany w 1981 w Brukseli ceremoniał podaje dwa rytuały kanonizacyjne: krótszy – prawdopodobnie stosowany w latach 1131 – 1230, oraz poszerzony – z lat 1320 – 1323, który obejmuje: kazanie informujące o przebiegu procesu, wezwanie do modlitwy, Veni Creator, modlitwę w ciszy, promulgację kanonizacji, wpisanie osoby kanonizowanej, Confiteor z włączeniem imienia nowego świętego (świętej), udzielenie odpustu, absolucję, Eucharystię ku czci świętego (świętej).
Szczególne ceremonie wspomniane są przy okazji kanonizacji Brygidy Szwedzkiej w 1391: pochód ofiarny ze świecami, winem, chlebem i ptakami (poświadczone po raz pierwszy w historii kanonizacji). Przyjął się zwyczaj wypuszczania na wolność gołębi i turkawek, by podczas uroczystości fruwały nad uczestnikami. Do dziś nie wyjaśniono motywów tego zwyczaju. Th. Klauser (Die Liturgie der Heiligsprechung, Bo 1973, 226 – 227) sądzi, że był to znak czystości i pokory. B. Fischer zaś uważa, że chodziło o „żywe stworzenie przed ołtarzem, wskazujące korzenie eucharystycznej tajemnicy i świętości” (Die Käguruhs im Hochgebeten. Zum Rolle der Tiere in den jüngsten Hochgebeten der katolischen Kirche, w: Commune sanctorum, G 1982, 173 – 178, 177).
Współcześnie kanonizacja odbywa się w ramach Eucharystii, rozpoczyna się przed kolektą; kardynał prefekt prosi Ojca św. o kanonizację, krótko przedstawia kandydata, następuje Litania do świętych, formuła kanonizacyjna wypowiadana przez papieża, hymn dziękczynienia Tibi laus Domine, kolekta dnia. W liturgii słowa proklamuje się Ewangelię także po grecku, w procesji z darami oprócz chleba i wina przynosi się inne dary, a w Modlitwie eucharystycznej wymienia się imię nowo kanonizowanej osoby. Jan Paweł II przerwał tradycję kanonizacji w Rzymie; dokonywał ich w różnych krajach podczas swoich pielgrzymek.
s. 621, 623
KATEDRA
Katedra św. Piotra (cathedra Petri). Jej sens ukazał po raz pierwszy Cyprian w latach 251 – 152 (De unitate, 4). Chrystus przekazał władzę w odniesieniu do Kościoła Piotrowi, a następnie Apostołom, wskazując na Piotra jako źródło jedności. Piotr posiada pierwszeństwo w episkopacie. Katedra św. Piotra jest symbolem władzy i jej źródła dla wszystkich biskupów. Kalendarz liturgiczny zawiera święto Katedry św. Piotra.
W Rzymie utarło się powiedzenie Petri sedes – katedra Piotra, w kancelarii papieskiej – sedes apostolica (wyrażenie z rezerwą używane na Wschodzie, gdzie uważa się, że katedra w Rzymie jest jedną z wielu). Chrześcijanie wschodni nie podzielają też rozumienia roli sedes apostolica w sensie skutecznego kierowania i pewnej kontroli, akceptują jedynie pierwszeństwo (prymat) honorowe i apelatywne (zachęta). Stanowisko to wiąże się z inną eklezjologią wschodnią, która identyfikuje siedziby apostolskie z pięcioma patriarchatami (M. Maccarrone, Apostolicità episcopato e primato di Petro, R 1976).
W bazylice św. Piotra w Rzymie przechowywany jest (w konfesji Berniniego) tron z dębowego drewna, ofiarowany w 875 papieżowi Janowi VIII przez Karola Łysego. Ciekawostką jest plakietka z kości słoniowej, prawdopodobnie z IV w., ofiarowana Konstantynowi, który z kolei podarował ją papieżowi Sylwestrowi.
s. 638-639
MANDATUM
W liturgii papieskiej obrzęd, w znacznym stopniu zrytualizowany, potwierdzony jest w pełni w XII w. W XIV w. papież umywał nogi 12 subdiakonom, pozostałe duchowieństwo śpiewało Nieszpory, następni papież w ciszy umywał nogi ubogim.
s. 871
MANDATUM APOSTOLICUM
Nazwa bulli papieskiej odczytywanej przed ordynacją biskupa czy obrzędem pobłogosławienia opata.
s. 872
NATALIS PAPAE
Świętowanie rocznicy objęcia posługi biskupa Rzymu (papieża) siega IV w. Było to nazwiązanie do analogicznego święta obchodzonego każdego roku ku czci cesarza – natalis imperiii (narodziny cesarstwa).
s. 1029
OŁTARZ UPRZYWILEJOWANY
Uprzywilejowanie oznaczało pierwszeństwo sprawowania Eucharystii przy określonych ołtarzach. Był to najpierw: 1) dotyczący ołtarzy papieży przywilej sprawowania Eucharystii przy głównych ołtarzach w bazylikach patriarchalnych. Przywilej ten pismem apostolskim Peculiare ius (AAS 58 [1966] 119 – 122) został zmieniony i odniesiony do sprawowania Eucharystii także przez biskupów przybywających z grupami pielgrzymów.
s. 1100
ORDO DE DILIGENTIA SANCTI PETRI
Obrzęd obmycia konfesji św. Piotra: „Ordo qualiter diligentia agitur Romae Ecclesia sancti Petri”.
Ordo nazywany De diligentia z IX w., zachowany w jednym rękopisie w Monachium (Kodeks łac. 14510, f. 41r-42v), należał kiedyś do biblioteki klasztoru św. Emmerana w Ratyzbonie [Regensburg] i tam powstał. Ceremonia odbywała się po Laudes śpiewanych w Mszy na cześć papieża i cesarza. Pierwsze wezwanie odnosiło się do św. Emmerana, bezpośrednio po Piotrze, Pawle i Andrzeju.
Obrzęd rozpoczynał się, jak się przypuszcza, po oficjum wieczornym. Obmycie liturgiczne konfesji nie jest opisane w żadnym innym dokumencie. Dokument nie mówi, co robił primicerius z kadzielnicą po okadzeniu konfesji. Wydaje się, że pozostawiał tam kadzielnicę, ponieważ na początku ceremonii zabierano z konfesji kadzielnicę bez ognia. Oznacza to, że chodziło o kadzielnicę, która pozostawała tam od ostatniej diligentia. Liber pontificalis Leona III (795 – 816) wspomina o kadzielnicy umieszczanej przy wyjściu z konfesji w bazylice św. Pawła za Murami.
W Liber Pontificalis Paschalisa I (817 – 824) znajduje się wzmianka o tym, że papież ten ofiarował bazylice św. Piotra muszlę i gąbkę: „...et concha ad spongia per nocturnios diligentiis ibidem ex argenteo constituit”.
W XII w. podobny opis podały Ordo kanonika Benedykta i Liber censuum. W IX – XII w. wprowadzono pewne zmiany w ceremonii, i tak np. papież osobiście usuwał kadzielnicę, zastępując ją inną. Ceremonia odbywała się w połowie oficjum nocnego, a nie po Nieszporach, nie mówi się o obmywaniu konfesji ani o uczczeniu dwóch krzyży. Ceremonia ograniczała się do wymiany ognia w kadzielnicy. Inne wspomniane w Ordo z IX w. ryty odpadły. Być może odbywało się kilka takich ceremonii, na co wskazywałoby użycie l. mn.: diligentiae.
s. 1111
PASTORAŁ
Pastorał papieski. Jeśli chodzi o pastorał papieski, papież Innocenty III zauważył, że Pontifex romanus (papież) nie używa go zarówno z racji historycznych, jak i mistycznych (PL 217, 796). Rozumiano, że papież nie może otrzymywać władzy od osób świeckich (król, książę). W rzeczywistości jednak papieże używali pastorału aż do XII w. Potwierdzają to pieczęcie na bulli papieskiej Klemensa III (1187 – 1191), na której Chrystus wręcza pastorał papieżowi, oraz inne dokumenty. Pastorał ten miał inne zakończenie, nie był zgięty jak pastorał biskupi, lecz zakończony w formie krzyża lub kuli (gałki) – stąd nazwa ferula. W przypadku zakończenia w kształcie greckiej litery T stosowano nazwę tau lub potens (będący w posiadaniu czegoś). Określenia ferula odnosi się też to pastorału noszonego przez ceremoniarzy biskupich.
s. 1156
PIERŚCIEŃ W LITURGII
Pierścień rybaka to określenia pierścienia noszonego przez papieża. Pierwsze wzmianki o tym pierścieniu pochodzą z XIII w.
s. 1178
ROCZNICE
Należy podkreślić następujące rocznice:
2. Rocznica wyboru i koronacji papieża – Msza in anniversario electionis; przewiduje się Te Deum laudamus.
s. 1304.
SAKRAMENT ŚWIĘCEŃ (SACRAMENTUM ORDINIS)
III. Święcenia w dawnym obrzędzie rzymskim (Ordines Romani i sakramentarze z IV – IX w.)
„Ordynacja” papieża podana jest zwięźle (OR XL, Andieru, IV, 287 – 297), uchodzi za najstarszy opis tej praktyki w Rzymie. Odbywała się w kościele św. Piotra, dokonywał jej biskup Ostii, asystowali mu biskupi z Albano i Porto. Szczególnym rytem było nałożenie przez diakona otwartej księgi Ewangelii na głowę elekta (...). W modlitwie święceń (GrH nr 1018) na określenie papieża występuje słowo praesul – zwierzchnik, przełożony siedziby apostolskiej i pierwszy z biskupów – primatum sacerdotum; papież nazwany jest też nauczycielem Kościoła powszechnego. Modlitwę kończy wręczenie paliusza i pocałunek pokoju.
s. 1412-1413
STATIO – LITURGIA STACYJNA
1. Znaczenia
- celebracja Eucharystii – synaksa eucharystyczna pod przewodnictwem papieża razem z duchowieństwem Rzymu (od V w.), a także w Jerozolimie i Konstantynopolu.
2. Liturgia stacyjna
W nawiązaniu do Jerozolimy i Konstantynopola, w Rzymie, począwszy od końca IV w., odbywała się liturgia stacyjna szczególnie w Wielkim Poście. Wierni gromadzili się w określone dni przy jednym z kościołów zwanym collecta, by udać się do wyznaczonego miejsca sprawowania liturgii – statio. Po drodze zatrzymywano się przy innych kościołach. Liturgia stacyjna była naśladowana w miastach biskupich: w Mediolanie, Rawennie, a w Galii – w Metzu, Tours, Paryżu; w Germanii – w Augsburgu, Moguncji, Kolonii i innych. Pozostałością praktykowania tej liturgii każdego dnia w innym kościele jest dziś procesja odbywana w Środę Popielcową z kościoła św. Anzelma do kościoła św. Sabiny pod przewodnictwem papieża. W Mszale z 1570 zaznaczona była stacja w Wielkim Poście i w Dni Kwartalnych Modlitw. Przeniesienie siedziby papieża do Awinionu (XIV w.) spowodowało upadek liturgii stacyjnej.
s. 1473, 1475.
TIARA
Pozaliturgiczne nakrycie głowy papieża ozdobione trzema koronami, nakładane mu podczas koronacji, tj. inauguracji posługi papieskiej (samo słowo występuje w Wj 28, 36 – 37; 29, 6).
Tiara pochodzi ze Wschodu, z Frygii i poprzez Egipt i Konstantynopol (papieże syryjscy) przedostała się na Zachód. Papież Sylwester I odmówił przyjęcia korony (diadema lub corona) ofiarowanej mu przez cesarza, wolał przyjąć frygium (rodzaj nakrycia głowy) symbolizujące zmartwychwstanie Chrystusa. Papieże zapożyczyli tiarę z Bizancjum, naśladując cesarza (imitatio imperii). Najstarsze przedstawienie tiary widnieje na monecie Sylwestra II (904 – 911). Papieże nosili tiarę i mitrę. Nie dostrzegano między nimi różnicy do czasów papieża Innocentego III (1198 – 1216). Dla niego tiara jest symbolem władzy papieża (in signum imperii), a mitra znakiem funkcji kapłańskiej (in signum sacerdotii). Tiara oznacza pełnię władzy (plenitudo imperii), ponieważ papież łączy władzę duchową i doczesną; tiara jest także, wg tego papieża, znakiem zmartwychwstania Chrystusa.
W wiekach średnich synonimami tiary były: corona, regnum. Kiedy dołączono trzecią koronę, powstała nazwa triregnum. Trzy korony oznaczały władzę: uświęcania, nauczania, kierowania (funkcje: profetyczna, kapłańska, pasterska). Istniała też interpretacja trzech koron jako symbolu Kościoła walczącego, cierpiącego i uwielbionego (zbawionych). Wcześniej stosowano dwie korony. Po reformie Grzegorza IX (1227 – 1241) mowa jest o diadema duplex dla uwydatnienia duchowej i świeckiej władzy papieża (podkreślanie władzy – Bonifacy VIII, bulla Unam sanctam). W IX w. tiara posiadała tylko jedną koronę. W ikonografii XIV i XV w. Bój Ojciec i Syn Boży ukazywani są jako noszący tiarę, a następnie noszą ją trzy Osoby Trójcy Świętej. Paweł VI w 1964 zrezygnował z używania tiary i odtąd nie jest ona już stosowana. Tiara Pawła VI znajduje się w kościele w Waszyngtonie, zakupiona przez Konferencję Episkopatu w USA.
s. 1591-1592
WACHLARZ
Wachlarz noszony przed władcami, szczególnie na Wschodzie (Egipt, Asyria, Babilonia), przejęty także na Zachodzie, wykonywany z różnego materiału (jedwab, strusie pióra, metal), podkreślał autorytet osób sprawujących władzę.
Wachlarz służył w liturgii celom praktycznym, odpędzaniu owadów od Postaci eucharystycznych. O korzystaniu z wachlarza wspomina też Durand, wachlarz był w użyciu w XIV w. (OR XIV). Stopniowo rezygnowano jednak ze stosowania wachlarzy, które stały się ozdobą w czasie uroczystych procesji, gdy papieża niesiono na sedes gestatoria; wachlarze ustawiano po obu stronach papieskiego tronu podczas sprawowania przez niego Eucharystii. Paweł VI polecił je wycofać, nadal stosowane są w liturgii armeńskiej i greckiej.
s. 1670
WESTIARIUSZ
Określenie osoby odpowiedzialnej za przechowywanie szat dostojników kościelnych i świeckich, również w zakonach. W vestiarium przechowywano szaty papieskie oraz biskupie (cymilia episcopi: Liber pontificalis, I, 328), Duchesne) i naczynia liturgiczne. Do obowiązków westiariusza należało dostarczenie ewangeliarza, naczyń i szat do celebracji Mszy. Westiariusz jechał na koniu w bezpośredniej bliskości papieża. Dotychczas znane jest imię tylko jednego westiariusza – Baiolusa (za papieża Hadriana I było czterech westiariuszy).
s. 1672
Z POMOCĄ ŁASKI BOŻEJ
Auxiliante Domino. Formuła rozpoczynająca przemówienie papieża przed udzieleniem świeceń diakonatu i prezbiteratu. Podaje ją GeV nr 141. Formuła odwoływała się także do Jezusa Chrystusa Zbawiciela. Zawierałą imię święconego oraz miejsce wspólnoty, dla której był święcony (titulus). Sobór Chalcedoński (kan. 6) zabraniał święceń absolutnych, tj. bez przeznaczenia do określonej wspólnoty czy obowiązków duszpasterskich. Formułę kończyło wezwanie o ujawnienie zarzutów, gdyby ktoś był przeciwny kandydatowi. Pierwsza część formuły stosowana jest do dziś, a mianowicie: „Z pomocą Pana Boga i Zbawiciela naszego Jezusa Chrystusa wybieramy tych naszych braci na urząd diakona (prezbitera)”. Formułę Auxiliante uważa P. M. Gy (Les anciennes prières d’ordination) za odpowiadającą słynnej biazntyjskiej: He theia charis – łaska Boża.
s. 1716
ZŁOTA RÓŻA
Róża niesiona przez papieża w procesji do kościoła stacyjnego św. Krzyża Jerozolimskiego w 4 niedzielę Wielkiego Postu (połowa czasu postnego), zwaną laetare. Początkowo był to żywy kwiat, następnie ze złota, jeszcze później wypełniony balsamem. Papież Innocenty III (1198 – 1216) podkreślał, że całe oficjum tego dnia jest przeniknięte radością, wręcz przeładowane szczęściem, które symbolizuje kwiat. Róża mocniej niż inne kwiaty „raduje kolorem, odświeża zapachem, wzmacnia smakiem” (PL 217, 393).
Pobłogosławienie róży odbywało się w sposób uroczysty. Stosowano szaty koloru róży, okadzano róże w trakcie recytowania odpowiednich modlitw. Zwyczaj ten został przejęty z Bizancjum, gdzie był praktykowany w celu uczczenia krzyża w połowie Wielkiego Postu, lub ze zwyczajów ludowych związanych z wiosną.
Dawny zwyczaj, po raz pierwszy wspomniany za papieża Leona IX, który łączy różę z uczczeniem krzyża Chrystusowego (1049), opisał Canonicus Benedykt od św. Piotra. Jego zdaniem papież w homilii objaśniał znaczenie róży, ukazywał ją zebranym. Papież przekazywał różę prefektowi miasta lub innej zasłużonej osobistości albo miastu (np. Wenecja) czy bazylice rzymskiej. Wreszcie utarł się zwyczaj przekazywania róży regentkom (stąd niemiecka nazwa Tugendrose – róża cnoty). Ostanią była Elena z Italii (Pius XI w 1937). W 1953 przekazano różę bazylice w Goa; Paweł VI w 1965 przekazał różę bazylice Najświętszej Maryi Panny Fatimskiej dla wspomnienia oddania świata Niepokalanemu Sercu Najświętszej Maryi Panny; Jan Paweł II przekazał róże niektórym sanktuariom maryjnym.
s. 1734
ZMIESZANIE ŚWIĘTYCH POSTACI W MSZY RZYMSKIEJ (COMMIXTIO)
W Mszy papieskiej jeszcze w VIII w. papież wkładał sancta, tj. Hostię zachowaną z poprzedniej Mszy, tę partykułę ukazywano mu przy wejściu do bazyliki. Ten gest miał wyrażać kontynuację Eucharystii. Praktyka z sancta została zaniechana.
s. 1735
---