Dzięki uprzejmości
Wydawnictwa Pallottinum publikujemy drugą część wyboru haseł (fragmenty) z
"Leksykonu liturgii" opracowanego przez ks. Bogusława Nadolskiego TChr (wydanego w Poznaniu w 2006 roku) dotyczących i omawiających poszczególne elementy liturgii papieskiej (głównie pod względem historycznym, ale także niekiedy teologicznym).
Jest to kompletny wybór fragmentów haseł leksykonu, w których znajdujemy informacje o liturgii Kurii Rzymskiej.
Pierwszą część wyboru stosownych fragmentów można znaleźć w tym miejscu:
caeremonialeromanum.com.
Oba opracowania w formacie PDF znajdują się w
sekcji gromadzącej różnorakie dokumenty.
---
Oto druga część haseł:
ADORACJA [KRZYŻA]
Do Rzymu przywieziono relikwie krzyża w IV w. i umieszczono je w bazylice Świętego Krzyża Jerozolimskiego.
Kościół rzymski włączył obrzęd adoracji krzyża do liturgii Wielkiego Piątku. Ordo Romanus IV (VIII w.) przekazuje opis adoracji krzyża w liturgii papieskiej. Obrzęd kształtował się pod wpływem liturgii bizantyjskiej, ale nie jerozolimskiej.
W Wielki Piątek odbywała się procesja z Lateranu do bazyliki Świętego Krzyża (ad Sessorianum). Diakon niósł relikwie krzyża post tergum domini apostolici, tj. postępując za papieżem celem podkreślenia niesienia krzyża przez Chrystusa (nawiązanie do takiej interpretacji Typikonu jerozolimskiego z XII w.). Papież szedł boso, trzymając dymiącą kadzielnicę, podczas procesji śpiewano Ps 118, klasycznie towarzyszący procesjom, przeplatany starożytną antyfoną: Ecce lignum crucis. Po przyjściu do bazyliki umieszczano relikwiarz na ołtarzu. Papież otwierał relikwiarz, całował drzewo krzyża, następnie zajmował miejsce in sedilia, relikwie całowali teraz obecni biskupi, prezbiterzy, diakoni, subdiakoni, po czym przenoszono relikwiarz na balustradę celem ułatwienia adoracji wiernym. Podczas adoracji odczytywano perykopy z proroctwa Ozeasza i z Księgi Powtórzonego Prawa, z traktusem Ps 90 Qui habitat oraz Domine audivi. Adoracja krzyża w kościołach podmiejskich miała sporo wariantów. Papieski obrzęd adoracji krzyża został zmodyfikowany dopiero w XII w. pod wpływem zwyczajów galijsko-frankijskich.
Od X-XI w. adoracja krzyża rozpoczynała się od osłonięcia. Krzyże były z metalu, bogato inkrustowane. Zasłaniano je od początku Wielkiego Postu, by wywołać wrażenie przy odsłonięciu w Wielki Piątek. Ten ekspresyjny obrzęd liturgia papieska wprowadziła w XII w. Trudno powiedzieć, od kiedy w całym Rzymie zasłaniano krzyże. P. Jounel (La Maison-Dieu nr 75 [1962] 85) uważa, że po raz pierwszy mówi o tym ceremoniał z 1488: „W piątą niedzielę Wielkiego Postu, nazywaną niedzielą męki, zanim pojawi się papież, zakrywa się krzyże na ołtarzu, jak i niesione przed papieżem” (Sacrarum caeremoniarum: Sanctae Romanae Ecclesiae libri tres, I, 2, rozdz. 38).
s. 41-42.
ADSUMUS
Modlitwa z liturgii hiszpańsko-wizygockiej, najprawdopodobniej autorstwa Izydora z Sewilii, skierowana do Ducha Świętego. Przedostała się do Pontificale Romanum z 1595 i 1962. Odmawiana była podczas każdej sesji Vaticanum II po Mszy o Duchu Świętym, a także na początku konklawe.
s. 49.
AGNUSEK
Zdrobnienie łac. Agnus – baranek. Terminem tym określano figurę baranka uformowaną z wosku, zwykle wielkości 3-20 cm, a następnie owalny medalion przedstawiający baranka w pozycji leżącej lub stojącej z krzyżem, który wskazywał, że chodzi o baranka zabitego. Pochodzenie agnuska nie jest ostatecznie wyjaśnione, najprawdopodobniej jego źródło znajduje się w lit. Rzymskiej. W V. w. kruszono paschał, a jego cząsteczkami obdzielano wiernych. Gdy paschał nie wystarczał, przyjął się zwyczaj oddzielnego błogosławienia większej ilości wosku, który formowano w kształcie medalionu i wyciskano baranka. Od XVII w. ustalił się zwyczaj formowania agnuska tylko z wosku białego i wytłaczania wizerunku baranka spoczywającego na zapieczętowanej księdze; umieszczano też napis: „Oto Baranek Boży, który gładzi grzechy świata” (niekiedy w skrócie), pod księgą zaś imię papieża, który pobłogosławił agnuska, oraz datę błogosławienia albo kolejny rok jego pontyfikatu, na rewersie wizerunek świętego, często nowo kanonizowanego.
We wcześniejszym okresie błogosławienia agnuska dokonywał w Wielką Sobotę archidiakon po uprzednim przygotowaniu, formowanie należało początkowo do akolity, później do papieskiego zakrystiana, a od poł. XIV w., ostatecznie od papieża Marcina V (1417-1431), błogosławił papież.
Agnuska rozdawano w Niedzielę Białą (oktawa Paschy) lub w sobotę przed tą niedzielą po Komunii. Do XIV w. błogosławiono corocznie. Klemens VI (1342-1352) wprowadził ograniczenie. Agnuski błogosławiono i rozdzielano w 1, 7 i 14 roku pontyfikatu danego papieża (dopuszczano jednak wyjątki) oraz w roku jubileuszowym, co pociągnęło za sobą błogosławienia agnuska przez samego papieża, a w konsekwencji wzrost znaczenia agnuska.
Czas błogosławienia ulegał również zmianom. Ordo Romanus XV wskazuje Wielki Czwartek, w czasach Marcina V tym dniem był czwartek tygodnia wielkanocnego (za Leona X w 1513 – piątek).
Obrzęd błogosławienia (A. Franz Die kirchliche Benediktionem im Mittelalter, t. I, Freiburg im Breisgau 1909, s. 262-267) był rozbudowany, modlitwy wzbogacone o treści anamnetyczne, zwłaszcza akcentujące skutki, z czasem modlitwy te skrócono.
Agnusek jako sacramentale były w dużej cenie, wierzono, że chroniły od nieszczęść, chorób, zarazy oraz od wpływów szatana. Uważano je za panaceum na wszystko, co niedobre, w XV w. pojawiły się nawet specjalne wiersze sławiące agnuski (in agnos pontificios preconia). Utwory te spotykały się ze sprzeciwem ze strony protestantów; krążyły także opowiadania o licznych cudach związanych z agnuskami.
Istniały też agnuski z innego materiału: alabastru, złota, srebra itp., służyły jako naszyjniki (noszone niekiedy również przez mężczyzn, np. w Kolonii w XVI-XVII w.).
Najstarsze świadectwa mówiące o agnusku to: Ordo Romanus XXVI (z VIII w.), Liber officialis Amalarego z Metzu.
s. 57-58.
DNI KRZYŻOWE
(łac. Rogationes)
Określenia dni błagalnych o charakterze pokutnym, z procesją, śpiewem Litanii do świętych, Mszą św. z własnym formularzem mszalnym.
Za papieża Leona III (795-816) wprowadzono te modlitwy w Rzymie i nazwano litaniae minores (litania mniejsza), ale dopiero w X w. (nazwa litania z powodu odmawiania Litanii do świętych) dla odróżnienia od litaniae maiores, które Grzegorz Wielki (zm. 604) ustalił na 25 kwietnia celem wyrugowania pogańskiej procesji amburbale w czasie Robigaliów w święto Marka Ewangelisty. W tym dniu wyznaczył on bazylikę św. Piotra jako kościół stacyjny.
Z Ordo Romanus XI (z VIII w.) wiadomo, że diakoni przywdziewali szaty czarne (planetas fuscas), modlitwy poprzedzane były wezwaniem „klęknijmy”, opuszczano hymn Chwała na wysokości Bogu. W XII w. wielka litania zyskała na znaczeniu dzięki temu, że uczestniczył w niej sam papież (Ordo Romanus XII).
s. 327.
DOKSOLOGIA
W liturgii rzymskiej utrwalił się zwyczaj kończenia Ojcze nasz aklamacją Amen. Trudno ustalić czas włączenia Amen, choć Alkuin pierwszy potwierdza jego obecność, ale nie dotyczy to liturgii papieskiej.
s. 332.
DUMAS ANTOINE
Liturgista, benedyktyn. Ur. 1915 w Saint-Etienne, zm. 11.9.1999 w Clerveaux w Luksemburgu. Sekretarz grupy francuskiej w Kongregacji ds. Kultu Bożego (1970-1985).
Jako sekretarz Kongregacji ds. Kultu Bożego zajmował się kompozycją i rewizją formularzy liturgicznych kanonizacji i nadzwyczajnych celebracji papieskich.
s. 348.
EUCHARYSTIA. PODSTAWY PRZECHOWYWANIA ŚWIĘTYCH POSTACI POZA MSZĄ ŚW.
W refleksji nad przechowywaniem Sanctissimum należy wziąć pod uwagę następujące zwyczaje:
3. od VIII w. podkreślano jedność z papieżem udzielającym święceń – nowi biskupi i prezbiterzy otrzymywali Święte Postaci, by mogli przyjmować Komunię przez 40 dni. Z IX w. zachowały się świadectwa o stosowaniu tego zwyczaju podczas konsekracji dziewic (Komunia w ciągu 8 dni).
s. 423.
EUCHARYSTYCZNA MODLITWA
Jeśli chodzi o sposób wykonywania Modlitwy eucharystycznej, była ona odmawiana głośno, śpiewana, kantylowana. Ordo Romanus XV (po 787; wersja Ordo Romanus I) podaje uwagę: „by tylko otaczający ołtarz słyszeli”. Od X w. powtarzają się w Ordines Romani uwagi: taci – po cichu, tacite intrat in canonem. Tę ostatnią uwagę zawiera Ordo Romanus V opisujący Mszę papieską, zredagowany w IX w., choć oparty także na wcześniejszych przekazach.
s. 433.
GESTY W LITURGI. UKAZYWANIE HOSTII/KIELICHA, ZWANE INACZEJ PODNIESIENIEM (ELEVATIO).
Odróżnia się:
b) ukazanie konsekrowanych Postaci.
Ukazywanie Hostii utrwaliło się też w związku z głoszonym poglądem, że konsekracja chleba dokonuje się dopiero po wymówieniu słów konsekracji wina. Aby przeciwstawić się temu twierdzeniu, ukazywano Hostię po wypowiedzeniu słów nad chlebem, co stosunkowo szybko się rozpowszechniało. Jednak jeszcze w 1290 nie było tego w Mszy papieskiej (P. Browe, Die Verehrung der Eucharistie im Mittelalter, München 1933, s. 36).
s. 489.
GREMIALE, GREMBIALE
(inaczej: pannus, tobalea)
Płótno ozdobne (później jedwab – g. sericum), które kładzie się na kolana biskupa lub opata podczas Mszy pontyfikalnej, wówczas gdy przyjmuje on postawę siedzącą (w czasie namaszczania w obrzędzie święceń, posypywania popiołem, rozdzielania palm, gromnic). Najstarsze wzmianki o używaniu gremiału pochodzą z XIII w.: Pontificalis ordinis liber z 1294; Caeremoniale romanum z 1311.
s. 502.
GROMNICA
Świeca pobłogosławiona w święto Ofiarowania Pańskiego.
Zwyczaj błogosławienia świec łączy się ze świętem Ofiarowania Pańskiego, w Rzymie dołączono do niego procesje. Z opisy procesji w Ordo Romanus XX, 7 (M. Andrieu, „Ordines Romani” au moyen-âge, t. III, Leuven [Louvain] 1951, s. 231-234) wynika, że papież wręczał świecie, które wierni nieśli w czasie procesji kierującej się do bazyliki Matki Bożej Większej. Nie ma jednak mowy o błogosławieniu świec.
s. 503.
KOMUNIA EUCHARYSTYCZNA. OBRZĘD UDZIELANIA I PRZYJMOWANIA KOMUNII
W Rzymie mówiono: communicare w odniesieniu do przyjęcia Ciała Chrystusa podanego przez biskupa [podczas Mszy papieskiej – przyp. B.K.], a confirmare – Krwi Chrystusa podanej przez diakona (Ordo Romanus I, 20: „episcopi communicant populum, post eos diaconi confirmant… subdiaconus regionarius confirmat populum”).
W Rzymie pierwszy komunikował papież, następnie zbliżali się biskupi, prezbiterzy i otrzymywali od papieża na rękę konsekrowany Chleb, udawali się do ołtarza i tam komunikowali. Krew Chrystusa również spożywali przy ołtarzu. Po Komunii diakonów komunikowali wierni pod dwiema postaciami, kielich podawali diakoni towarzyszący biskupom i prezbiterom (archidiakon towarzyszył papieżowi). Kielich, z którego spożywał papież, służył tylko wyższemu duchowieństwu. Archidiakon wlewał kilka kropel z tego kielicha do innych, przygotowanych dla wiernych (podkreślenie jedności eklezjalnej).
s. 658.
KOMUNIA EUCHARYSTYCZNA. KOMUNIA ŚWIĘTA POD JEDNĄ POSTACIĄ
Udzielanie Komunii pod dwiema postaciami było regułą w Kościele wschodnim i zachodnim do XIII w. U cystersów w XIII stuleciu Komunię pod dwiema postaciami przyjmowali tylko posługujący przy ołtarzu, ale i ten zwyczaj zniesiono w 1437. Zachował się jednak w Mszy papieskiej w dniu Paschy (XIV-XV w.) i podczas koronacji króla.
s. 660.
KOMUNIA ŚWIĘTA POD DWIEMA POSTACIAMI DLA ŚWIECKICH (KIELICH ŚWIECKICH)
Jeszcze w XV w. papież w Mszy pontyfikalnej udzielał Komunii pod dwiema postaciami (habenda est pro lege), a w niektórych kościołach taka praxis istniałą nawet w XVI stuleciu.
s. 669.
KONCELEBRACJA
W VII/VIII w. spadła liczba koncelebracji, nastąpił rozwój Mszy za zmarłych, wotywnych („Msze prywatne”). Msze stacyjne stają się rzadkością, Modlitwę eucharystyczną odmawiają z papieżem tylko kardynałowie-prezbiterzy (Ordo Romanus III, 1, M. Andrieu, Les „Ordines Romani” au moyen-âge, t. II, Leuven [Louvain] 1948, s. 131).
s. 670.
KOŚCIÓŁ TYTULARNY
Określenie kościoła, który do dziś przydzielany jest w Rzymie kardynałom prezbiterom. Powstanie kościołów tytularnych wiąże się z rozwojem struktury diecezji rzymskiej. Kościoły tytularne oznaczały w praktyce decentralizację duszpasterstwa. Papież Klemens I (ok. 91-101) podzielił diecezję w Rzymie na 7 regionów (Liber pontificalis), które z kolei zostały podzielone na kościoły tytularne. Podaje się 25 takich kościołów; w początkach IV w. było ich tylko 18, 7 utworzono pod koniec IV w. Wszystkie one stanowiły Kościół rzymski. Te kościoły tytularne były poprzednikami parafii w dzisiejszym znaczeniu. Kapłani związani z kościołem tytularnym należeli do prezbiterium biskupiego (presbyteri titulorum), posiadali prawo udzielania chrztu, sakramentu pokuty, sprawowania Eucharystii. Kościoły tytularne były filiami prowadzonej przez papieża rzymskiej parafii, której centrum od IV w. znajdowało się na Lateranie. Kapłani w tych kościołach nazywani byli później presbyteri cardinales, dla odróżnienia od presbyteri parochiales (parafialni) na przedmieściach. Brali oni udział w liturgii papieskiej, sami natomiast mogli sprawować Eucharystię po otrzymaniu fermentum (znak jedności z papieżem). Od VI, a zwłaszcza od VIII w. zaszły pewne zmiany w pojmowaniu presbyterii titulorum. Tylko każdorazowy pierwszy prezbiter (presbyter prior) pozostawał w prezbiterium biskupa Rzymu. Tytuł kardynała w Rzymie odnosił się do presbyteri priores. Do XII w. określenie cardinales dotyczyło kardynałów prezbiterów. W XII stuleciu kardynałowie prezbiterzy mieli w swoim kościele niemal biskupie prawa. Postanowił tak papież Aleksander III. Każdy kardynał prezbiter z chwilą nominacji otrzymuje kościół tytularny w Rzymie.
s. 686-687.
LAETARE
Z XVI w. pochodzi wzmianka o użyciu w tym dniu szat koloru różowego; zwyczaj ten, jak się przypuszcza, łączył się z pobłogosławieniem przez papieża złotej róży i wręczeniem jej osobistości zasłużonej dla Kościoła.
s. 712.
LAUDES REGIAE
Laudes [regiae] to rozwinięte aklamacje, ciąg aklamacji skierowanych do Chrystusa i świętych, wykonywanych z różnych okazji (…). Z uwagi na sytuacje, w jakich je wykonywano, wśród laudes regiae wyróżniano: (…), laudes papales (papieskie).
W Rzymie również osoba papieża była przedmiotem aklamacji, lecz zwykle odbywało się to poza kościołem, na placach publicznych, ulicach, przed rezydencją papieską na Lateranie. Pojawienie się papieża wywoływało radość. Wierni śpiewali mu laudes [papales] – „populus canit ei laudem”, podobnie schola cantorum i inne grupy, np. wprowadzanych w posługi. Poszczególne sformułowania zmieniały się, bogaciły, stawały antyfonami.
s. 717, 720.
LAVABO (LAWATERZ)
(od łac. Lavare – obmywać)
1. Określenie czynności umywania rąk wykonywanej w czasie celebracji liturgicznej przez sprawującego liturgię po przygotowaniu chleba i wina. (…). Gest ten wyraża udział zebranych w obrzędzie wykonywanym przez kapłana (…). W liturgii zachodniej gest ten poświadczony jest w VII-VIII w., choć mógł być praktykowany wcześniej. Nie chodziło tu o symboliczne działanie, lecz o faktyczne oczyszczenie rąk. Papież bowiem przyjmował od wiernych chleb, umywał ręce przed i po przyjmowaniu, podobnie czynili diakoni przyjmujący wino (Ordo Romanus I, 76-77; Ordo Romanus IV, 36 i 44, M. Andrieu, Les „Ordines Romani” au moyen-âge, t. II, Leuven [Louvain] 1948, s. 92, 161-162; t. III, Leuven [Louvain] 1951, s. 100-101).
s. 722.
LICZBY (SYMBOLIKA)
W Rzymie w III w. było 7 diakonów i 7 subdiakonów. Wg Ordo Romanus I papieża poprzedza 7 akolitów z 7 zapalonymi pochodniami.
s. 742.
LITURGIA GODZIN. PRÓBY REFORMY LITURGII GODZIN
Przejmowanie wzoru rzymskiej Liturgii Godzin nie odbywało się zawsze w sposób pełny, to znaczy bez zmian i uzupełnień. (…). W VIII w. powstały liczne dodatki do Liturgii Godzin (psalmi familiares, prostrati, graduales). Nic dziwnego, że coraz głośniej odzywały się głosy za reformą Liturgii Godzin. Urzeczywistnieniem odnowy było wydanie brewiarza, tj. jednej księgi zawierającej potrzebne teksty. Opracowanie to było „przeróbką” oficjum kaplicy papieskiej, podpisaną przez Innocentego III, prawdopodobnie z okazji IV Soboru Laterańskiego.
s. 768.
LITURGIA POGRZEBU
W końcu XV w. utrwaliła się pięciokrotna absolucja przy pogrzebie prałatów i książąt związanych z Kurią Rzymską. Zwyczaj rozpowszechnił się via ceremoniał A. Piccolominiego (1500). W XVII w. zauważa się różnicowanie ceremonii w zależności od statusu zmarłego (klasa pogrzebu – pompa funebris).
s. 793.
LITURGICZNA MUZYKA
W XV i XVI w. rozwija się muzyka na dworach książęcych, także w domu papieskim. Do jej wybitnych przedstawicieli zalicza się: Filipa z Monte, Orlando di Lasso, Giovanniego Pierluigi da Palestrinę.
s. 812.
LITURGIE – RODZINY LITURGICZNE. ROZWÓJ ŻYCIA LITURGICZNEGO
Na terenie Frankonii połączono teksty modlitw i przepisów porządkowych w księdze, którą nazywa się (dopiero od XIV w.) Pontyfikałem rzymsko-germańskim (Pontificale romano-germanicum lub Pontificale Ottonense, znane z ok. 50 rękopisów). Został on skomponowany w 950-963 w klasztorze św. Albana w Mainz. Jest kompliacją dydaktycznych, prawnych, teologicznych i liturgicznych tekstów galijskich, frankijskich i rzymskich. Otto I w 2 poł. X w. przekazał go do Rzymu, gdzie został przyjęty z wdzięcznością i był stosowany jako „liturgia Kurii Rzymskiej”. Za czasów reformy Grzegorza VII został przepracowany, uproszczony (opuszczono m. in. część dydaktyczną), stał się księgą rzymską, „kurialną”.
s. 820.
LITURGIE – RODZINY LITURGICZNE. LITURGIE ZACHODZNIE. LITURGIA STAROHISZPAŃSKA – WIZYGOCKO-HISZPAŃSKA
W 1988 Stolica Apostolska zatwierdziła ad interim przepracowany mszał. Pierwszą jego część wydano w 1991. W uroczystość Wniebowstąpienia Jezusa Chrystusa Jan Paweł II po raz pierwszy w historii (jako papież) celebrował Eucharystię w rycie mozarabskim.
s. 839.
LUPERCALIA
Święto pogańskie związane z legendą o początkach Rzymu. (…). Niektórzy badacze twierdzą, że papież Gelazy I (492-496) usiłował znieść to świętowanie, bo wg niego miało ono charakter demoniczny (nadużycia moralne), i wprowadził chrześcijańską procesję. Pewnym potwierdzeniem takiego stanowiska jest przekonanie Bedy Czcigodnego (672-735), że procesja w święto Hypapante wywodzi się z pokutnej procesji rzymskiej odbywanej 15 lutego. Ordo Romanus XX (z VII w.) zawiera opis tej procesji. Miała ona charakter pokutny. Wierni gromadzili się najpierw w kościele św. Hadriana i stamtąd z zapalonymi świecami, boso, udawali się do kościoła stacyjnego Matki Bożej Większej. Uczestniczący w procesji papież i diakoni nosili szaty liturgiczne czarnego koloru.
s. 860-861.
ŁAMANIE CHLEBA
W Mszy rzymskiej opis łamania chleba podaje Ordo Romanus I z VIII w. Następowało ono po Ojcze nasz, papież włączał cząstkę chleba konsekrowanego do kielicha, przekazywano znak pokoju. Odłamaną cząstkę papież pozostawiał na ołtarzu – to było pierwsze łamanie. Drugie łamanie odbywało się w czasie, gdy papież udawał się na tron, akolici podchodzili do biskupów i prezbiterów, którzy łamali chleb, papież włączał do kielicha cząstkę chleba konsekrowanego (drugie zmieszanie). Po zakończeniu łamania archidiakon dawał znak, by mówić Baranku Boży. Z upływem czasu odstąpiono od tego uroczystego łamania, uproszczony ryt rozpowszechniał się od VIII do XIII w. (być może, że cząstka pozostawiona na ołtarzu była traktowana jako fermentum, ale Amalary wspomina, iż chodziło o cząstkę dla umierających).
s. 866.
MANDATUM
Ordo Romanus z VII w. przewiduje umywanie nóg przez papieża swoim domownikom (cubicularii), to samo winni uczynić duchowni w swoich domach.
s. 871.
MARYJA MATKA JEZYSA CHRYSTUSA – THEOTOKOS. UROCZYSTOŚCI, ŚWIĘTA I WSPOMNIENIA MARYJNE. MARYJA W TAJEMNICY KOŚCIOŁA. WNIEBOWZIĘCIE NAJŚWIĘTSZEJ MARYI PANNY (15 SIERPNIA – UROCZYSTOŚĆ)
W XI w. odbywała się inna procesja, która wyruszała 14 sierpnia rano z bazyliki św. Wawrzyńca do Lateranu, skąd papież zabierał ikonę Zbawiciela i niósł ją do bazyliki Matki Bożej Większej; procesja zatrzymywała się przy kościołach, obok których przechodziła. Cesarz Maurycjusz przeniósł święto na 15 sierpnia.
s. 884.
MARYJA MATKA JEZYSA CHRYSTUSA – THEOTOKOS. MARYJA W ORDO MISSAE.
Grzegorz I (590-604) w liturgii papieskiej i stacyjnej miasta Rzymu radykalnie zmniejszył liczbę prefacji, dlatego do XI w. nie było własnej prefacji maryjnej.
s. 896.
MILCZENIE W LITURGII
Historia liturgii potwierdza odejście od głośnego wypowiadania Modlitwy eucharystycznej pod wpływem praktyk misteriów greckich; zjawisko to via Galia dotarło do Rzymu, zwłaszcza za papieży syryjskich (VII w.). Wpływ wywarło też Bizancjum. W Ordo Romanus V (M. Andrieu, Les „Ordines Romani” au moyen-âge, t. II, Leuven [Louvain] 1948, s. 221) czytamy: „Papież w ciszy rozpoczyna kanon”.
s. 926.
MISSA CHRISMATIS (MSZA KRZYŻMA)
Ordo Romanus LI podaje formularz na Wielki Czwartek błogosławienia olejów na Lateranie, jednak bez liturgii słowa. Olej dla chorych błogosławiono pod koniec Modlitwy eucharystycznej, po Komunii natomiast odbywało się błogosławienie oleju katechumenów i konsekracja chryzmy. Obrzędowi towarzyszyły ryty: zmieszania balsamu, tchnienia, uczczenia świętego krzyżma.
A. Chavasse (Le sacramentaire gélasien, Paris 1957, s. 133-139) sądzi, że na Lateranie nie sprawowano oddzielnej Missa chrismatis. Błogosławienia i poświęcenia olejów dokonywał papież w Mszy Wieczerzy Pańskiej. Formularz mszalny używany był w parafiach. Kapłan błogosławił oleje dla chorych i katechumenów, konsekrację chryzmy rezerwowano papieżowi. Msza nie zawierała liturgii słowa, dołączono ją pod koniec VIII w. Były to czytania: 1 Kor 11, 20-32; J 13, 1-15. Chavasse uważa, że błogosławienie i poświęcenie olejów jest pochodzenia galijskiego i że odbywało się nie w Wielki Czwartek, lecz w innym dniu Wielkiego Postu.
s. 931.
MODLITWA POWSZECHNA (WIERNYCH)
Od VI w. modlitwa powszechna zaczyna w Rzymie znikać. Zjawisko to łączyło się z zanikaniem katechumenatu, chrztem niemowląt (za katechumenów modlono się w modlitwie powszechnej), z pojawieniem się modlitw wstawienniczych w ramach Modlitwy eucharystycznej (Kanon – memento) oraz z reorganizacją obrzędów wstępnych w Mszy św. (Grzegorz Wielki). (…) Być może należy przyjąć tezę, że modlitwa powszechna zniknęła z liturgii papieskiej, lecz nadal była praktykowana w liturgii sprawowanej w parafiach (P. M. Gy, Fonctionnement et signification de la prière universelle en Occident, La Maison-Dieu nr 129 [1977] 152).
s. 956-957.
MODLITWY PRZY KONAJĄCYCH
(Commendatio morientium; do 1972 commendatio animae)
Z commendatio związane jest udzielenie odpustu zupełnego. Od XIV w. miał zwyczaj czynić to sam papież, a Benedykt XIV włączył je do Rytuały.
s. 961, 963.
ORDO MISSAE, ORDINARIUM MISSAE. ETAPY KSZTAŁTOWANIA SIĘ ORDO MISSAE. ORDO MISSAE W LITURGII STACYJNEJ
Liturgia stacyjna w VII i VIII w. w Rzymie stanowiła swoisty model do kodyfikacji. W ogólnych zarysach obejmowała ona następujące części:
- Otwarcie, na które składało się przybycie papieża, włożenie szat liturgicznych w zakrystii, przedstawienie lektorów, psałterzysty, wejście w towarzystwie siedmiu akolitów ze świecami, subdiakona z kadzielnicą, diakonów; schola zgromadzona przed prezbiterium rozpoczynała śpiew pieśni na Wejście (Introitus); odbywało się ukazanie papieżowi sancta (cząstka konsekrowanego Chleba) przyniesionej przez akolitów, papież skłaniał się przed ołtarzem, czynił znak krzyża, wymieniał pocałunek pokoju z klerykami, na klęcząco modlił się w ciszy, następnie całował księgę Ewangelii i udawał się do katedry (miejsca przewodniczenia). Na znak papieża schola kończyła Introitus, rozpoczynał się śpiew Kyrie, Gloria; tę część liturgii kończyła kolekta.
- Liturgia słowa
- Liturgia Eucharystii: a) przygotowanie darów: rozpoczynało je „Pan z wami” wypowiadane przez papieża i „Módlmy się”, diakon przygotowywał ołtarz, papież odbierał przyniesiony chleb, archidiakon wino od senatorów, klerycy od wiernych. Całości towarzyszył śpiew Offertorium; b) Modlitwa eucharystyczna wypowiadana głośno (wg rękopisów frankijskich od VIII w. po cichu, tylko asysta mogła ją słyszeć), na doksologię kończącą Kanon papież unosił chleb eucharystyczny, a archidiakon kielich; c) Komunia św.: Ojcze nasz (od Grzegorza Wielkiego w Ordo Romanus I nie ma o tym wzmianki w tym miejscu); ostatnią prośbę wypowiadali wierni, życzenie pokoju (pax Domini), wymiana pocałunku z asystą; papież rozpoczynał łamanie chleba, umieszczając sancta w kielichu, powracał do katedry i wymieniał imiona trzech osób, które zapraszał do stołu Pańskiego, pozostali biskupi i prezbiterzy kontynuowali łamanie chleba, schola wykonywała „Baranku Boży” (śpiew przejęty ze Wschodu w VII/VIII w.); papieżowi pozostającemu na katedrze przynoszono Chleb i Wino, papież dokonywał zmieszania partykuły Hostii z winem, jak uprzednio czynił to z sancta.
Po Komunii papieża archidiakon zapowiadał następne zgromadzenie liturgiczne, niekomunikujący bowiem opuszczali zebranie liturgiczne. Komunii towarzyszył śpiew (Communio). Po Komunii papież powracał do ołtarza i wypowiadał modlitwę (oratio ad complendum).
- Zakończenie: diakon wypowiadał słowa: Ite missa est, odpowiedź: Deo gratias. Nie było uroczystego błogosławieństwa papieskiego, lecz proste: „Niech Pan nam błogosławi”; papież wypowiadał je, udając się do zakrystii, poprzedzany asystą.
Struktura Ordo Missae była więc jasna. Otwarcie obejmowało: pozdrowienie, litanię, Kyrie, Gloria, kolektę, liturgię słowa: czytanie, śpiew międzylekcyjny, Ewangelię, homilię; Eucharystia: przyniesienie darów, śpiew Offertorium, modlitwę nad darami, Kanon; liturgia uczty: Ojcze nasz, pocałunek pokoju, łamanie chleba i zmieszanie postaci, Komunię: śpiew komunijny i orację; zakończenie: rozesłanie, wyjście z błogosławieństwem. Powyższą strukturę traktować należy jako missa normativa dla Kościoła zachodniego.
W czasach od Grzegorza VII do Soboru Trydenckiego wyraźnie koncentrowano się na liturgii Kurii Rzymskiej, co doprowadziło do zmian w Ordo Missae. Nie bez znaczenia były też inne czynniki, przede wszystkim działanie samego papieża Grzegorza umacniające prymat biskupa Rzymu. W XII w. powstał papieski, kurialny porządek liturgii, różniący się od liturgii sprawowanej w innych kościołach Wiecznego Miasta. (…). Oprócz wpływu dzieł: De sacri altaris mysterio papieża Innocentego III oraz Rationale divinorum officiorum (ok. 1290) Duranda z Mende (1237-1296), największe znaczenie dla kształtowania się Ordo Missae miał Ordo missae secundum consuetudinem Romanae Ecclesiae, opublikowany w 1498 przez J. Burcharda (Burckard) razem z P. Piccolominim, papieskim ceremoniarzem. Ordo Burcharda stanowi pomost pomiędzy ordo Duranda a ordo zamieszczonym w Mszale Piusa V po Tridentinum.
s. 1113-1114, 1115-1116.
NARODZENIE NASZEGO PANA JEZUSA CHRYSTUSA
Najdawniejsza liturgia rzymska znała tylko jedną Mszę w wigilię i jedną w samą uroczystość sprawowaną o godz. 9 rano – z Ewangelią o Wcieleniu Słowa Bożego (prolog: J 1, 1-18). Potwierdzają ją: Epistolarz z Kapui z 546, Ewangeliarz z Neapolu z VII w. Msza o północy (Missa in nocte) została wprowadzona pod koniec V w. i na początku VI w., była sprawowana w bazylice Matki Bożej Większej. Wprowadzenie Mszy o północy łączyło się z wpływem Jerozolimy. W krypcie bazyliki Najświętszej Maryi Panny w Rzymie ustawiono w nawiązaniu do Betlejem żłóbek – stąd określenie Sancta Maria in praesepe. Za papieża Grzegorza Wielkiego Rzym w liturgii dworu papieskiego sprawował Msze: w Wigilię, a w samą uroczystość o godz. 29, 9 oraz w pełni dnia. Druga Msza (Missa in auurora) odbywała się w kościele św. Anastazji Męczennicy pod Palatynem dla przedstawicieli dyplomatycznych namiestnika bizantyjskiego. Papież, wracając z Mszy pasterskiej, wstępował do tego kościoła prawdopodobnie z przyjaźni dla urzędników w Palestynie.
Trzy Msze potwierdza (…) Grzegorz Wielki (Homilia 8, 1) – Msza o północy w bazylice Matki Bożej Większej, Msza „w dzień” (godz. 9) w kościele św. Piotra (w XII w. odbywała się w bazylice Matki Bożej Większej, stąd w Mszale z 1570 podana jest statio w tej właśnie bazylice).
s. 1022, 1023.
NOWENNA
Jednak jeszcze w średniowieczu znano officia novendialia (modlitwy i Msze św. odprawiane w ciągu 9 dni za zmarłych), a nawet z 1853 znane jest, w odniesieniu do podobnego zwyczaju, udzielanie odpustu (od XII w.). W naszych czasach ślad tego zwyczaju znajduje się w novena Papae po śmierci papieża.
s. 1053.
OBMYCIE OŁTARZA
W Wielki Czwartek, po zdjęciu obrusów, dokonywano w Rzymie obmycia ołtarza. (…) W Rzymie ryt sprawował kardynał archiprezbiter w towarzystwie sześciu kanoników (chodziło o ołtarz papieski), recytowano Ps 21.
s. 1061.
OŁTARZ
Z punktu widzenia prawa liturgicznego wyróżnia się: (…); altare papale – ołtarz papieski w 4 bazylikach większych, tzw. patriarchalnych. Pismo apostolskie Peculiare ius (AAS 58 [1966] 119-122) pozwala, by na ołtarzu zarezerwowanym tylko dla papieża mogli sprawować Eucharystię biskupi z grupami pielgrzymów.
Ordo Romanus I wspomina o skłonie przed ołtarzem, a następnie o ucałowaniu ołtarza przez papieża po krótkiej modlitwie.
s. 1098, 1099.
ORĘDZIE PASCHALNE (EXSULTET)
W Rzymie w tituli wprowadzono obrzęd światła w VI/VII w. (nie w liturgii papieskiej); znajduje się on w Sacramentarium Gelasianum vetus, Liber Sacramentorum Romanae Ecclesiae Ordinis anni circuli (wyd. L. C. Mohlberg we współpracy z L. Eizenhöferem i P. Siffrinem, Roma 1960) nr 428-430 z końca VI lub początku VII w. Jest to formuła bardzo prosta. Jak wiadomo, Gelasianum to sakramentarz prezbiterów, natomiast Sacramentarium gregorianum Hadrianum (wyd. 2 J. Deshusses, Le Sacramentaire Grégorien. Editions comparatives, 3 t., Freiburg im Breisgau 1971-1982) nie wspomina o tym obrzędzie. Liturgia papieska przejęła obrzęd światła w VIII w. Samo zaś Exultet iam angelica turba pojawia się w XII/XIII w.: w Mszale Kurii Rzymskiej (XIII w.), w Pontyfikale Rzymskim z XII w.; śpiew przeszedł do Mszału z 1570, a w formie krótszej i obszerniejszej znajduje się w Mszale z 1970.
s. 1123-1124.
PASCHAŁ – ŚWIECA PASCHALNA
Mimo, że paschał stosowano w parafiach rzymskich w V w., to do liturgii papieskiej wprowadzono go dopiero w XI stuleciu (Ordo Romanus XXIII i XXIV).
s. 1153.
PASSIONALE
Ordo z Lateranu z XII w. przewidywał czytanie w wielkie święta biogramu świętego (vita sanctorum, gesta).
s. 1153.
PATER NOSTER W LITURGII
Gdy w oficjum uczestniczył papież lub kardynał biskup, po Pater noster [hebdomadariusz – przyp. B. K.] wypowiadał jeszcze kolektę [XII w. – przyp. B. K.].
s. 1160.
PODWYŻSZENIE KRZYŻA ŚWIĘTEGO – ŚWIĘTO
W VIII w. pojawiły się różne formy kultu krzyża w liturgii papieskiej na Lateranie (Ordo Romanus XXIII) i w kościołach tituli (Sacramentarium Gelasianum vetus, Liber Sacramentorum Romanae Ecclesiae Ordinis anni circuli, wyd. L. C. Mohlberg we współpracy z L. Eizenhöferem i P. Siffrinem, Roma 1960, s. 41).
W liturgii rzymskiej święto 14.9 połączone było z procesją z bazyliki Matki Bożej Większej do Lateranu, gdzie znajdowały się relikwie krzyża.
s. 1194, 1195.
PONTYFIKAŁ
Reforma Kościoła za pontyfikatu Innocentego III (1198-1216) dała impuls do odnowy ksiąg liturgicznych, która miała na celu identyfikację eklezjologiczną pomiędzy Ecclesia romana i Curia romana. Z tego okresu zachowały się następujące pontyfikały:
- Pontificale Curiae romanae z XII w.;
- Pontificale Curiae romanae z XIII w.
s. 1200.
POSŁUGI LITURGICZNE
W 251 papież Korneliusz napisał list do biskupa Fabiusa z Antiochii (zawarty w Historia ecclesiastica Euzebiusza). Opisał w nim organizację Kościoła w Rzymie w tym czasie. Kościół ten posiadał 47 prezbiterów, 7 diakonów, 7 subdiakonów, 42 akolitów i 52 egzorcystów, lektorów i portierów (ostiariuszy).
s. 1203.
POST EUCHARYSTYCZNY
Rzym traktował post eucharystyczny surowo (Sacramentarium gregorianum Hadrianum [wyd. 2 J. Deshusses, Le Sacramentaire Grégorien. Editions comparatives, 3 t., Freiburg im Breisgau 1971-1982]) przypomina o tym papieżowi, który ma odprawiać drugą Mszę).
s. 1209.
PROCESJE EUCHARYSTYCZNE (TEOFORYCZNE)
Podczas procesji papieskich niesiono Sanctissimum (od końca XIV w. do czasów Benedykta XIII – 1724-1729). Te procesje nie tyle miały na celu uczczenie Eucharystii (jak procesja Bożego Ciała), ile relikwii, które także niesiono. Sanctissimum miało „pomnażać” wymowę procesji, przyczyniać się do większej skuteczności modlitwy przepraszającej czy proszącej.
s. 1228.
PRZEDPOŚCIE
W Rzymie niedziele [Przedpościa – przyp. B. K.] wiązały się z procesją uprzaszającą do kościołów św. Wawrzyńca, Piotra i Pawła, odbywaną z powodu najazdu Longbardów. Z charakterem upraszającym pokój łączono element pokutny, poszerzony następnie o okres Wielkiego Postu.
s. 1240.
REGINA CAELI
Jedna z czterech antyfon maryjnych. Jej tekst zawiera rękopis Antyfonarza z kościoła św. Piotra w Rzymie (1171). Regina caeli była traktowana jako śpiew po Magnificat w oktawie Wielkanocy. Wydobył ją na światło dzienne kard. G. T. di Lampedusa (zm. 1713) i opublikował w 1686.
Legenda aurea (1265) wspomina o legendarnym powstaniu Regina caeli podczas błagalnej procesji odbywanej za czasów papieża Grzegorza Wielkiego (zm. 604) do słynącego łaskami obrazu Najświętszej Maryi Panny Salus populi Romani w bazylice Santa Maria Maggiore (Matki Bożej Większej). W czasie gdy uczestnicy znajdowali się w pobliżu Mauzoleum Hadriana, usłyszeli anielskie głosy śpiewające: „Regina coeli laetare, alleluia, quia quem meruisti portare, alleluia, resurrexit sicut dixit alleluia”. Gdy głosy anielskie zamilkły, Grzegorz wielki dodał: „ora pro nobis Deum. Alleluia”.
s. 1282, 1283.
SAKRAMENT ŚWIĘCEŃ (SACRAMENTUM ORDINIS)
III. Święcenia w dawnym obrzędzie rzymskim (Ordines Romani i sakramentarze z IV-IX w.).
Święcenia biskupa (Sacramentarium Veronense (L. Eizenhöfer, P. Siffrin, L. C. Mohlberg (wyd.), Roma 1956) 942-947; Sacramentarium gregorianum Hadrianum (wyd. 2 J. Deshusses, Le Sacramentaire Grégorien. Editions comparatives, 3 t., Freiburg im Breisgau 1971-1982) 2, 21-26; Ordo Romanus XXXIV, 14-45).
Najpierw odbywał się wybór kandydata przez lud, spisywano protokół, który zawożono papieżowi w towarzystwie elekta. Procedura trwała 3 dni. W piątek archidiakon przeprowadzał rozmowę nt. quattor capitula (sodomia, bestialitas, cudzołóstwo, porwanie dziewicy konsekrowanej). Kandydat składał przysięgę na Ewangelię i na grobie św. Piotra.
Nazajutrz sam papież z biskupami i prezbiterami stawiał pytania delegatom, którzy przybyli z prośbą o patrona dla miasta; pytania dotyczyły sprawowanego urzędu (diakon, prezbiter). Nie było jeszcze drabiny urzędów. Pytano, od kiedy elekt sprawuje urząd; gdy był proponowany na biskupa dla innego miasta, wymagano listu biskupa tego miasta. Papież pytał dalej i stan cywilny kandydata i sposób, w jaki zarządzał swoim domem. Udzielano święceń wdowcom; żonaci diakoni lub prezbiterzy mogli być biskupami (ich żony nazywano diakonissa lub presbytera), zobowiązywano ich jednak do życia w abstynencji. Delegaci dawali gwarancje. Ostatnie pytanie dotyczyło obietnic symoniackich. Następnie papież odczytywał protokół z wyboru. W drugiej kolejności rozmawiał z kandydatem, stawiając mu pytania o quattor capitula, dołączając pytanie o księgi biblijne oraz znajomość kanonów; papież przypominał, jakie są dni ordynacji. Archidiakon odczytywał prośbę, którą kandydat otrzymał od wiernych. Papież potwierdzał wolę elektorów, polecał kandydatowi post i ogłaszał, że święcenia odbędą się nazajutrz, pocałunek pokoju kończył egzamin.
Święceń udzielał papież, asystowali biskupi, prezbiterzy, przedstawiciele innych posług. Nie odmawiano Kyrie, a po kolekcie (oracji) czytano 1 Tm 3, 1nn. Po graduale przedstawiano kandydata wspólnocie, papież pytał go, od kiedy sprawuje urząd, czy w tym Kościele, który go wybrał. Przedstawienie zawierało dane o wyborze, miejscu przeznaczenia; następowało wezwanie do modlitwy, by Jezus Chrystus dał mu siedzibę biskupią dla prowadzenia Kościoła i całego ludu (plebem universalem). Wszyscy wykonywali prostrację, a schola śpiewała Kyrie i litanię. Po powstaniu papież odmawiał modlitwę ordynacyjną poprzedzoną modlitwą Propitiare. Istnieje problem, czy była ona zakończeniem litanii czy też rodzajem dubletu rozpoczynającego modlitwę ordynacyjną. Pierwszą koncepcję wyznaje B. Kleinheyer (Supplicatio litanica, w: P. Jounel, R. Kaczynski, Liturgia opera divina e umana, Roma 1982, 472), za drugą opowiada się P. M. Gy (Les anciennes prières d’ordinations, La Maison-Dieu nr 138 [1979] 93-122), Andireu pozostaje przy niepewności (Ordines Romani, III, 559). Nie jest wspomniane nałożenie rąk, ale wszystkie dokumenty zakładają ten obrzęd. C. Vogel opowiada się za czytaniem tekstu takim, jakim jest (L’imposition des mains dans les rites d’ordination en Orient et en Occident, La Maison-Dieu nr 102 [1970] 57-72).
(…).
Po modlitwie papież przekazywał pokój wyświeconemu, który dzielił się nim z biskupami i prezbiterami. Papież wskazywał nowemu biskupowi miejsce w pierwszym rzędzie biskupów. Następował dalszy ciąg Mszy (Alleluja i Ewangelia). Po Komunii papież przekazywał biskupowi rodzaj dyrektorium oraz konsekrowane chleby, które stanowiły Komunię nowego biskupa przez 40 dni.
Święcenia prezbitera (Sacramentarium Veronense (L. Eizenhöfer, P. Siffrin, L. C. Mohlberg (wyd.), Roma 1956) 952-954; Sacramentarium gregorianum Hadrianum (wyd. 2 J. Deshusses, Le Sacramentaire Grégorien. Editions comparatives, 3 t., Freiburg im Breisgau 1971-1982) 3, 27-29; Ordo Romanus XXXIV, 11-13)
Nie ma już mowy o wyborze. Ordo Romanus XXXIX (zgallikanizowany) wspomina o składaniu w poniedziałek, w obecności papieża, przysięgi na relikwiach świętych, która dotyczy niepopełnienia quattuor capitula. W środę kandydaci gromadzili się w bazylice Matki Bożej Większej. W obecności papieża lektor wymieniał nazwiska kandydatów obecnych w prezbiterium i zwracał się do wiernych z prośbą, by wyjawili zarzut (querella) przeciw kandydatowi, jeśli ktoś taki ma, i by to uczynili z zaufaniem do Boga i według Boga, pamiętając o swoim statusie, tj. kondycji człowieka – stworzenia, które może się mylić („memor sit tamen omnino conditionis suae”). Ta ceremonia powtarzana była w piątek w bazylice Świętych Apostołów. Po lekcji papież odczytywał brevis advocatio, tekst zaczynający się od słów: Auxiliante Domino (Sacramentarium Gelasianum vetus, Liber Sacramentorum Romanae Ecclesiae Ordinis anni circuli [wyd. L. C. Mohlberg we współpracy z L. Eizenhöferem i P. Siffrinem, Roma 1960] nr 141) – „z pomocą Bożą i naszego Pana Jezusa Chrystusa wybieramy N…”; papież podawał titulus, tym samym wskazując Kościół lokalny, dla którego dany kandydat był święcony (zgodnie z kan. 6 Soboru Chalcedońskiego opowiadającego się przeciwko święceniom absolutnym). Formuła kończyła się wezwaniem do oświadczenia publicznego, jeśli ktoś posiada zarzuty.
Ordynacja odbywała się w sobotę wieczorem u św. Piotra. Po 5 czytaniach papież wzywał do odmówienia litanii: Oremus, dilectissimi (Módlmy się, najmilsi); podczas jej odmawiania wszyscy przyjmowali postawę prostracji, litanię kończyła modlitwa: Exaudi. Następowało nałożenie rąk przez papieża. Wspomina o tym Ordo Romanus XXXVI, 18; nie wspominają natomiast: Sacramentarium gregorianum Hadrianum (wyd. 2 J. Deshusses, Le Sacramentaire Grégorien. Editions comparatives, 3 t., Freiburg im Breisgau 1971-1982) 2, 28; Ordo Romanus XXXIV, 11-13.
(…). Prezbiterat i biskupstwo to stany – ordo. Po modlitwie ordynacyjnej następuje pocałunek pokoju, który papież przekazuje nowo wyświęconemu i innym kapłanom (sacerdotibus). Ordo Romanus XXXV, 27 podkreśla, że władza święcenia należy do samego papieża, prezbiterzy nie wkładają rąk.
Święcenia diakona (Sacramentarium Veronense (L. Eizenhöfer, P. Siffrin, L. C. Mohlberg (wyd.), Roma 1956) 948-957; Sacramentarium gregorianum Hadrianum (wyd. 2 J. Deshusses, Le Sacramentaire Grégorien. Editions comparatives, 3 t., Freiburg im Breisgau 1971-1982) 4, 30-32; Ordo Romanus XXXIV, 4-10)
Święcenia te przewidują czytanie 1 Tm 3, 8-14. Po graduale papież wypowiada wezwanie: Oremus dilectissimi, po którym następuje prostracja podczas litanii, zakończona oracją Exaudi. (…). Po modlitwie święceń diakon przekazuje pocałunek biskupowi [papieżowi – przy. B.K.] i prezbiterom, nakłada dalmatykę i zajmuje miejsce po prawej stronie biskupów.
Inne posługi
Dokumenty rzymskie mówią tylko o posługach: lektora, akolity i subdiakona, poprzedzanych wejściem w stan duchowny. Nie ma jeszcze cursus honorum. Ordo Romanus XXXIV podaje wprowadzenie akolity i subdiakona, a Ordo Romanus XXXV lektora.
a) Lektor
Lektorami byli zwykle młodzi chłopcy przedstawiani przez swoich rodziców. W wyznaczonym dniu, w wigilię, odbywała się próba czytania (przed wiernymi). Jeśli wypadła pomyślnie, kandydat stawał przed papieżem, wykonywał prostrację i otrzymywał błogosławieństwo: „Przez wstawiennictwo św. Piotra, księcia Apostołów, i św. Pawła, naczynie wybrane (vas electionis), niech Pan ciebie zachowa, osłania cię i da ci odpowiedni język (linguam eruditam)”. W przeciwieństwie do papieża niektórzy biskupi, udzielając błogosławieństwa, nakładali ręce.
b) Akolita i subdiakon
Według Ordo Romanus XXXIV, 1-3 (M. Andrieu, „Ordines Romani” au moyen-âge, t. III, Leuven [Louvain] 1951, s. 544) posługi te wydają się odnosić do tej samej osoby. Miasto Rzym podzielone było na 7 okręgów kościelnych; na czele każdego z nich stał diakon. Każdy z 7 diakonów miał 2 pomocników. Pierwszy nazywał się subdiakon, a drugi – „postępujący” (sequentes, co było tłum. gr. akoluthoi). Trzymano się zasady niepomnażania diakonów, lecz ich pomocników. (Od V w. zobowiązywano subdiakona do celibatu i oficjum). Wprowadzenie akolity odbywało się w czasie Komunii. Papież wręczał kandydatowi sacculum – lniany woreczek przeznaczony do roznoszenia fermentum, i wypowiadał błogosławieństwo. Wprowadzenie subdiakona odbywało się w podobny sposób, po przysiędze na Ewangelię, że nie popełnił quattuor capitula. Archidiakon lub biskup wręczał mu kielich i wypowiadał błogosławieństwo, takie samo jak w przypadku akolity. Akolita i subdiakon pełnią posługi związane z udzielaniem Komunii pod dwiema postaciami. Dlatego wręczano przedmioty związane z wykonywaniem takiej posługi.
s. 1411-1414.
SAKRAMENTARZ
S. gregoriański – księga liturgiczna doskonale skomponowana na użytek papieski, powstała w 1 poł. VII w. Obejmuje 83 formularze w Temporale, 79 formularzy w Sanctorale, ułożone zgodnie z rokiem liturgicznym.
s. 1439.
SANCTA
Słowo oznaczające Eucharystię (gr. Ta hagia; łac. Sancta). Wskazywało na Chrystusa, na Chleb i Wino, na Ukrzyżowanego i Zmartwychwstałego, który uobecnia się w zgromadzeniu wiernych. Występuje w Ordo Romanus I i II (I, 48) (Mabillon) (M. Andrieu, Les „Ordines Romani” au moyen-âge, t. II, Leuven [Louvain] 1948, s. 82). Cząstkę konsekrowanego Chleba – sancta – z ostatniej celebracji stacyjnej zachowywano do następnej celebracji. Ukazywano papieżowi przed rozpoczęciem liturgii (przez akolitów) celem uczczenia, następnie po rycie pokoju zanurzano w kielichu (Ordo Romanus I, 98). Sancta przechowywano w capsae – słowo to występuje w Ordo Romanus XXIII, 22, gdy mowa jest o liturgii Wielkiego Piątku (sancta z Eucharystii Wielkiego Czwartku).
s. 1444.
SCHOLA CANTORUM
Grupa chłopców przeznaczonych do profesjonalnego uprawiania śpiewu; instytucja utworzona celem promocji śpiewu liturgicznego, zwłaszcza w liturgii stacyjnej. Liber pontificalis z czasów papieża Deusdedita II (672-676) potwierdza istnienie schola cantorum. Jan Diakon (ok. 870), biograf papieża Grzegorza Wielkiego, wspomina, że utworzył ją właśnie ten papież. Chłopcy z schola cantorum mieszkali razem, początkowo prawdopodobnie w domach dla sierot (orphanotrophium przy via Merulana w pobliżu Lateranu), następnie w pomieszczeniach dla nich przygotowanych. Ok. 700 pojawiło się określenie ordo cantorum, a w Ordo Romanus II (VIII w.) schola, później schola cantorum. Odpowiedzialny za schola cantorum był prior scholae. Prowadzącego schola cantorum nazywano archiparafonista (omawiał m. in. z papieżem szczegóły liturgii), od XI w. był nim duchowny. Ordo Romanus I-III wymieniają 7 śpiewaków, w tym 4 subdiakonów.
Schola cantorum powstawały także poza Rzymem… (…). Istniała pewna współpraca między schola cantorum, np. między Metzem a Rzymem, co przyczyniało się do wzbogacenia melodii i rozpowszechnienia śpiewu. (…).
W XII w. członkowie schola cantorum otrzymywali na Boże Narodzenie i na Wielkanoc tzw. manus pro honoraria wg precedencji (praecentor, czyli dyrygent, 3 soldy, śpiewak 2). Pełnili oni również inne obowiązki w domu papieskim. Do ich zadań należał śpiew psalmu na Wejście i psalmu responsoryjnego; z biegiem czasu przejęli odpowiedź wiernych (responsum) w związku z solennością śpiewu.
Znaczenie schola cantorum zmalało po przeniesieniu siedziby papieskiej do Awinionu. Papież Urban V bullą z 3.6.1370 rozwiązał dawne Collegium cantorum. Kolejny czynnik relatywizujący znaczenie schola cantorum stanowiła polifonia, która wkroczyła też do bazyliki Piotrowej, a po Vaticanum II wprowadzenie języków narodowych do liturgii.
s. 1454.
SEPTUAGESIMA
W VI w. w Rzymie okres postu liczono od 6 niedzieli przed Paschą, czyli 1 niedzieli Wielkiego Postu, do Wielkiego Czwartku. Dążenie do osiągnięcia dokładnie okresu 40 dni (w niedziele nie poszczono) sprawiło, że brakujące 6 dni chciano uzyskać, włączając w okres postu dni poprzedzające 1 niedzielę Wielkiego Postu (7 niedziela przed Paschą). Powstał w ten sposób okres 50 dni (Quinquagesima) na podobieństwo Pięćdziesiątnicy paschalnej (od Wielkiej Nocy do 7 niedzieli Paschy).
W VI w. Rzym włączył do liturgii papieskiej rodzaj „przedsionka” Wielkiego Postu, praktykowany w Italii (Epist. De Capua, 546); na Wschodzie stało się to już w IV w. Najpierw do przygotowania do Paschy włączono 8 niedzielę przed Paschą i nazwano ją Sexagesima. Pomiędzy 580 a 590 włączono w przygotowanie 9 niedzielę przed Paschą, nazywając ją Septuagesima. Niedziele zostały nazwane: Siedemdziesiątnica, Sześćdziesiątnica i Pięćdziesiątnica nie dlatego, że przypadały rzeczywiście 70, 60 i 50 dni przed Paschą, ale z racji pewnego podobieństwa do Quadragesima (Czterdziestnicy). Początki tego poszerzenia sięgają papieża Telesfora (125-138) (…).
Grzegorz Wielki jeszcze mocniej dowartościował te niedziele, polecając, by w te dni Rzymianie, nękani najazdami Longbardów, udawali się z pielgrzymką do trzech sanktuariów patronów i opiekunów. W Siedemdziesiątnicę celebrowano Eucharystię w kościele św. Wawrzyńca; w Sześćdziesiątnicę – w kościele św. Pawła za Murami; w Pięćdziesiątnicę – w kościele św. Piotra.
s. 1461.
SPOWIEDNIK
Stanowiska spowiedników były niekiedy zarezerwowane dla określonych zakonów, np. w przypadku spowiednika papieskiego, s. króla. W początkach XV w. spowiednikami papieskimi byli Serwici Maryi. Od Grzegorza XIII (1572) wszyscy spowiednicy papiescy byli wybierani z tego zakonu. Do 1870 spowiednik mieszkał na Kwirynale. W kaplicy papieskiej spowiednik zajmuje miejsce po kaznodziei apostolskim.
s. 1471.
STABAT MATER DOLOROSA
Obecnie sekwencję wykonuje się podczas drogi krzyżowej odprawianej z udziałem papieża w rzymskim Koloseum.
s. 1473.
STATIO – LITURGIA STACYJNA
W Rzymie liturgia stacyjna poświadczona jest od V w. Ważnym potwierdzeniem takiego pojmowania statio jest Liber pontificalis opowiadający o życiu papieża Hilarego (461-468). Można tam wyczytać, że papież ten ustanowił ministeria celem obsługi stationes (L. Duchesne, Origines du culte chrétien, I, Paris 19205, 244.246; Ch. Mohrmann, Statio, VC 7 (1953), s. 244): „W Rzymie ustanowił posługujących, których zadaniem było przygotować dla statio kielich złoty, srebrny, kielich dla posługujących”,
s. 1475.
SUSTENTATIO
(łac. podtrzymywanie)
Caeremoniale episcoporum z 1600 przewidywało podtrzymywanie biskupa (pomoc osobie w starszym wieku, a równocześnie wyraz szczególnego szacunku) w nawiązaniu do 2 Krl 2, 17. Zwyczaj dworski przyjął się w ceremoniach papieskich – Ordo Romanus I, 45, 69, oraz w Mszach pontyfikalnych, podczas których używano bogatych szat liturgicznych (ornat).
s. 1483.
SZAFARZ SAKRAMENTU POKUTY
Za papieża Honoriusza III (1216-1227) pojawia się po raz pierwszy instytucja penitencjarza. (…). Penitencjarze wykonują dziś swoje zadanie w większych bazylikach rzymskich, a także w sanktuariach papieskich (Asyż, Padwa, Loreto). Na mocy przywileju funkcję penitencjarzy w bazylice watykańskiej pełnią franciszkanie, w bazylice laterańskiej – dominikanie, w bazylice św. Pawła zaś benedyktyni. Są oni nominowani przez kardynała, Wielkiego Penitencjarza, ale nie wchodzą w skład Pentiencjarii Apostolskiej.
s. 1504.
ŚRODA POPIELCOWA
Opis pokuty w Rzymie pozostawiony przez Sozomena nie zawiera wzmianki o popiele, podobnie dokumenty synodu w Agde (can. 15).
Sacramentarium Gelasianum vetus, Liber Sacramentorum Romanae Ecclesiae Ordinis anni circuli (wyd. L. C. Mohlberg we współpracy z L. Eizenhöferem i P. Siffrinem, Roma 1960) w Środę Popielcową podaje: „In ieiunio prima statio feria IV” (w poście pierwsza statio) w środę, w kolekcie zaś: „inchoata ieiunia benigno favore prosequere” (rozpoczęte posty pozwól łaskawie kontynuować). W pierwszą niedzielę Wielkiego Postu znajduje się napis: „Dominica in Quadragesima inchoatis initium” (niedziela Czterdziestnicy rozpoczynająca post).
Ordo Romanus X nie wspomina o popiele; Ordo Romanus XI mówi o statio w Środę Popielcową w kościele św. Sabiny i kolekcie u św. Anastazji. W tym drugim kościele gromadzili się: papież, pracownicy Kurii papieskiej, duchowieństwo; papież dawał (dat) popiół, a primicerius (praecentor) ze scholą śpiewali antyfonę Exaudi nos Domine (Wysłuchaj nas, Panie). Po tej ceremonii papież zdejmował obuwie i udawał się w procesji do statio ad Sanctam Sabinam. Schola śpiewała: Immutemur habitu in cinere et cicilio, następnie sprawowano Eucharystię. Ordo Romanus XII w tit. VIII podaje dokładniejszy opis: W Środę Popielcową papież z biskupami i kardynałami o godz. trzeciej rano (circa media tertiam) udaje się do św. Anastazji. Po powitaniu przez miejscowe duchowieństwo idzie do zakrystii, wkłada szaty liturgiczne (podobnie biskupi), gdy tymczasem kardynał prezbiter błogosławi popiół. Papież z kardynałem udaje się ad sedilia post altare, przynosi mu się popiół i pierwszy z biskupów (prior episcoporum) nakłada papieżowi na głowę popiół, mówiąc: „Memento quia pulvis es et in pulverem reverteris” (Pamiętaj, że prochem jesteś i w proch się obrócisz). Następnie papież nakłada popiół biskupom, kardynałom i innym duchownym. Po zakończeniu primicerius ze scholą rozpoczyna śpiew antyfony Exurge Domine, adiuva nos (Powstań, Panie, i pomóż nam). Ordo Romanus III nie wspomina o tej ceremonii. Z kolei Ordo Romanus XV opisuje ją szczegółowo, ale wiadomo, że Ordo Romanus XI, XII, XIV i XV są późniejszego pochodzenia (XII w.)
Wczesne Ordines Romani mówią o posypywaniu popiołem publicznie odbywających zadośćuczynienie za grzechy.
s. 1510, 1511.
ŚWIATŁO W LITURGII
Ordo Romanus I po raz pierwszy opisuje Mszę papieską i zaznacza, że papieżowi towarzyszy 7 akolitów z pochodniami; 4 pochodnie ustawiano po jednej stronie ołtarza, a 3 po drugiej. Od XI w. ustawiano świece na mensie ołtarza, ich ilość zmieniała się w zależności od rangi uroczystości. Sakramentarze poświęcają świecom wiele uwagi.
s. 1514.
ŚWIECE – ŚWIECZNIKI
Według Ordo Romanus II, 82 (Andrieu) w Mszy papieskiej (700) niesiono „siedem zapalonych świec”.
s. 1515.
ŚWIĘTA APOSTOŁÓW. MAREK EWANGELISTA
W Rzymie jego kult poświadczony jest na przełomie X i XI w. w związku z procesją błagalną.
s. 1520.
ŚWIĘTA APOSTOŁÓW. PIOTR I PAWEŁ
W IV stuleciu ich kult się rozpowszechnia. Liturgię sprawowano 3 razy (triplicum polyliturgiam): w bazylice watykańskiej wzniesionej przez Konstantyna w 326; w Monumenta Apostolorum; w bazylice ku czci św. Pawła ad viam Ostiensem. Do tych celebracji nawiązuje hymn św. Ambrożego Trinis celebratur viis. Potwierdzeniem potrójnej uroczystości są 3 formularze Sacramentarium Gelasianum vetus, Liber Sacramentorum Romanae Ecclesiae Ordinis anni circuli (wyd. L. C. Mohlberg we współpracy z L. Eizenhöferem i P. Siffrinem, Roma 1960): „In natali sancte Petri proprie; In natali apostolorum Petri et Pauli; In natali Pauli proprie” (Missa XXX, XXXI, XXXII).
s. 1521.
TABERNAKULUM
Secretarium lub sacrarium oznaczało pomieszczenie obok prezbiterium w świątyniach wczesnośredniowiecznych. (…). Na secretarium wskazuje opis liturgii w Ordo Romanus I (2 poł. VII w.). W Ordo Romanus XXIX+XXXIII; XL-XLI (M. Andrieu, Les „Ordines Romani” au moyen-âge, t. II, Leuven [Louvain] 1948, s. 76-80) czytamy: „Papież przybywając do kościoła kieruje się najpierw do secretarium… i z tego miejsca udaje się procesjonalnie do ołtarza”. Z Ordo Romanus I nie wynika jednak wprost, że secretarium było miejscem przechowywania Eucharystii, pewną wskazówką może być używanie zamiennie z secretarium określenia: sacrarium.
Conditorium – novum sepulcrum Jesu Christi (nowy grobowiec Jezusa Chrystusa). Słowo conditorium oznacza grobowiec, trumnę. Nazwa wskazuje na zwyczaj grzebania w sacrarium biskupów. Na przechowywanie Eucharystii w conditorium zwraca uwagę Ordo Romanus I, 48 (M. Andrieu, Les „Ordines Romani” au moyen-âge, t. II, Leuven [Louvain] 1948, s. 82-83), gdy mówi, że papież określał liczbę konsekrowanych Postaci potrzebnych Eucharystii z motywem sepulkralnym, co wynika z rozumienia Mszy św. jako pamiątki śmierci Chrystusa i bezkrwawej Ofiary krzyżowej.
s. 1555.
TANIEC W LITURGII
Katolicy z Bombaju wykonali „taniec eucharystyczny” w liturgii sprawowanej przez Pawła VI z okazji Międzynarodowego Kongresu Eucharystycznego (1964).
s. 1565.
TŁUMACZENIA TEKSTÓW LITURGICZNYCH
Na Zachodzie bibliotekarz papieski Anastazy (IX w.) podjął dzieło systematycznego tłumaczenia w służbie Kurii Rzymskiej.
Przemieszczanie się ludzi, powstawanie grup wielojęzycznych prowadziło do wielojęzycznej liturgii. W Rzymie taka praktyka istniała od VII w. (czytanie po łacinie i po grecku), zwyczaj podtrzymywany jest do dziś w liturgii papieskiej.
s. 1594, 1595.
TRIANGUŁ
(łac. cereus triplex)
Trzy złączone świece (candelabrum triangulare) używane dawniej w liturgii Triduum Paschalnego. W procesji zapalano poszczególne świeczki od pobłogosławionego ognia, za każdym razem śpiewając Lumen Christi (Światło Chrystusa). Zwyczaj ten powstał w późnym średniowieczu. Trianguł wnoszono do kościoła i od niego zapalano paschał. Świeczki umieszczano na trzcinie wys. 1, 75 m. Powodem używania trzech złączonych świec było: „aby wiatr nie zgasił”. Trianguł niósł najmłodszy z diakonów kardynałów; Pontyfikał Rzymski z 1520 wspomina triplicem candelam.
s. 1607.
TRIDUUM PASCHALNE
Od Paschy do Triduum Paschalnego i powstanie Wielkiego Tygodnia
W Rzymie uprzywilejowanym dniem świętowania Paschy Chrystusa była sobotnia noc, Wigilia Paschalna. Leon Wieki nazywa uroczystość paschalną sacramentum paschale (Sermo 47 i 48), obejmującym piątek, sobotę, niedzielę, w V w. partykularnie włączano czwartek, co stało się prawem dopiero w XI w., tworząc Triduum Sacrum. W Rzymie czwartek był dniem modlitwy, czytań (…). W Rzymie w tej samej epoce czwartek stał się dniem pojednania grzeszników, ale to nie miało bezpośredniego liturgicznego związku z Triduum Paschalnym. Wpływy afrykańskie i galijskie spowodowały, że w Rzymie w VII w. papież sprawował Eucharystię jeden raz, podczas gdy w kościołach tytularnych sprawowano trzy Msze: dla pojednania grzeszników, poświęcenia olejów (Missa chrismatis) i na pamiątkę Ostatniej Wieczerzy.
Triduum Paschalne od VI w. do wydania Mszału 1570
W Rzymie kończenie przed północą w VI w. poświadcza m. in. Jan Diakon w Liście do Scenariusza (12) (…). Ordo Romanus I (15-18) podaje trzy liturgie stacyjne (niedziela, poniedziałek, wtorek) [oktawy Wielkanocy – przyp. B. K.]. Dni te były wolne od pracy.
W VII w. w Rzymie można wyróżnić dwa typy sprawowania Wigilii Paschalnej: pierwszy z nich to liturgia papieska reprezentowana przez Sacramentarium gregorianum Hadrianum (wyd. 2 J. Deshusses, Le Sacramentaire Grégorien. Editions comparatives, 3 t., Freiburg im Breisgau 1971-1982), a drugi to liturgia sprawowana w kościołach (parafialnych, tituli), reprezentowana przez Sacramentarium Gelasianum vetus, Liber Sacramentorum Romanae Ecclesiae Ordinis anni circuli (wyd. L. C. Mohlberg we współpracy z L. Eizenhöferem i P. Siffrinem, Roma 1960).
Okazuje się, że liturgia światła nie jest interpolacją galijską, lecz poświadczona jest już w VI w. w Liber pontificalis (1, 8, 225). W VIII-XII w. obie te tradycje zmieszały się na terenie Galii, pojawiły się także w Mszale Kurii Rzymskiej z XIII w. i tak przedostały się do Mszału potrydenckiego (1570).
W Rzymie celebrowano przede wszystkim Noc Paschalną, udzielając sakramentów inicjacji chrześcijańskiej.
W obrzędzie lucernarium daje się zauważyć rozwój pewnych elementów. Należą do nich: c) błogosławienie Agnud Dei (baranków, agnusków) w sobotę rano (koniec VIII w.) na Lateranie.
Ordo Romanus XXIII mówi o hora quasi septima, a więc jeszcze wcześniej; Ordo Romanus o hora nona diei. Na taką praktykę wydaje się wskazywać także pierwsza wizyta młodego króla Franków w Rzymie w 774, która przypadła w Wielką Sobotę. Karol Wielki brał udział w celebracji na Lateranie razem z papieżem Hadrianem I (Liber pontificalis, I, 497 – L. Duchesne). Pontyfikał rzymsko-germański (C. Vofel, R. Else (red.), Le Pontifical Romano-Germanique du dixième siècle, 3 t., Città del Vaticano 1963-1972) opowiadał się za hora septima (99, 342).
Ważniejsza wydaje się odpowiedź na pytanie, dlaczego doszło do przesunięcia początku celebracji „matki wigilii”. Analiza źródeł wskazuje na problemy związane z zachowaniem postu. Przeniesienie siedziby papieskiej do Awinionu przypieczętowało dążenia do wcześniejszego rozpoczynania celebracji. Ordo utworzony przez Piotra Amiela dla kaplicy papieskiej Klemensa VI mówił o rozpoczynaniu ceremonii hora debita, co oznaczało godziny przedpołudniowe. Po powrocie papieży do Rzymu owa hora debita stała się hora competenti (godziną odpowiednią) i została „kanonizowana” przez Mszał Piusa V (1570). (…). Celebracji przewodniczył zwykle w Rzymie papież. Problemy zdrowotne niektórych papieży skłaniały do powierzania celebracji kardynałom. Sprawowanie liturgii wigilijnej odbywało się praesente papa, a nie papa celebrante. Inną przyczyną zmian godzin była sytuacja społeczna związana z najazdem barbarzyńców na Rzym. Wymogi bezpieczeństwa zmusiły papieża Grzegorza Wielkiego do zredukowania liczby liturgii stacyjnych i ograniczenia ich do kościołów w śródmieściu.
Struktura Triduum Paschalnego po Vaticanum II. Wielki Czwartek – Wieczorna Msza Wieczerzy Pańskiej, inauguracja Triduum Paschalnego
Trudniej zrekonstruować przebieg liturgii wielkoczwartkowej w Rzymie. W VII w. papież sprawował tylko jedną Mszę św., natomiast w kościołach tytularnych odprawiano aż trzy Msze: jedna łączyła się z pojednaniem grzeszników, druga z poświęceniem olejów (Missa chrismatis), trzecia z pamiątką ustanowienia Eucharystii.
W XIII w. sprawowano Eucharystię z przeniesieniem Najśw. Sakramentu w godzinach rannych.
W Rzymie obrzęd ten [mandatum – przyp. B. K.] pojawił się w XII w.
Przeniesienie Najświętszego Sakramentu do kaplicy adoracji. W Rzymie Święte Postaci przenosił sam papież. Pobożny lud ozdabiał miejsce przechowywania.
W Rzymie (VIII w.) zapalano 3 lampy podczas Mszy św. poświęcenia olejów i przechowywano aż do Wigilii Paschalnej (…).
Struktura Triduum Paschalnego po Vaticanum II. Wielki Piątek – Pierwszy dzień Triduum Paschalnego
W odniesieniu do Rzymu pierwsze opisy pochodzą z VII w. Trzeba mówić o dwóch typach takiej liturgii. Pierwszy typ liturgii sprawowany był przez papieża w kościele św. Krzyża Jerozolimskiego i obejmował: odczytanie pasji według św. Jana i długą modlitwę powszechną, której tekst zachowany jest w Sacramentarium gregorianum Hadrianum (wyd. 2 J. Deshusses, Le Sacramentaire Grégorien. Editions comparatives, 3 t., Freiburg im Breisgau 1971-1982) (338-355), procesję z relikwiami krzyża z bazyliki laterańskiej do kościoła zbudowanego przez cesarzową Helenę. W VII w. wierni przyjmowali Komunię św., co rozwinęło się w Mszę z darów uprzednio konsekrowanych (Missa praesanctificatorum).
Struktura Triduum Paschalnego po Vaticanum II. Wigilia Paschalna Wielkiej Nocy – Najświętsza Noc Paschy
Liturgia kończy się rozesłaniem z dodaniem podwójnego Alleluja. Do XIII w. Mszę wielkanocną kończono Ite missa est lub Benedicamus Domino (R. Amiet wyraża Ite missa est w procentach – 89). Dołączenie: Alleluja, Alleluja najprawdopodobniej dokonało się w Mszale Kurii Rzymskiej (XIII w.).
Struktura Triduum Paschalnego po Vaticanum II. Niedziela Zmartwychwstania: Święty Dzień Paschy – Trzeci Dzień Triduum Paschalnego
W Rzymie wierni gromadzili się w kościele Matki Bożej Większej (Santa Maria Maggiore) i uczestniczyli w Mszy papieskiej. Wybór tego kościoła nie był podyktowany tylko bliską odległością od Lateranu, lecz pragnieniem uczczenia bolejącej Matki. Od czasu zamieszkania papieża na Watykanie kościół św. Piotra stał się miejscem celebracji Zmartwychwstania. Formularz Mszy w ciągu dnia poświadczają Sacramentarium gregorianum Hadrianum (wyd. 2 J. Deshusses, Le Sacramentaire Grégorien. Editions comparatives, 3 t., Freiburg im Breisgau 1971-1982), Sacramentarium Gelasianum vetus, Liber Sacramentorum Romanae Ecclesiae Ordinis anni circuli (wyd. L. C. Mohlberg we współpracy z L. Eizenhöferem i P. Siffrinem, Roma 1960). Ten ostatni formularz znalazł się w Mszale Rzymskim z 1570.
Pocałunek paschalny. W Rzymie na pozdrowienie papieża pierwszy z kardynałów odpowiadał: „I ukazał się Piotrowi. Alleluja”.
Nieszpory świąteczne (…). W Rzymie od V do XII w. było to „chwalebne oficjum”. Nowo ochrzczeni gromadzili się na Lateranie wokół papieża i udawali się w procesji do bazyliki Zbawiciela, śpiewając Kyrie, eleison. Pierwsza psalmodia obejmowała: Ps 93 (92): „Pan króluje”, responsum i pierwsze Magnificat. Następnie, tak jak w Jerozolimie, przechodzono do baptysterium, żeby dziękować Bogu za nowe życie. Ad fontem śpiewano Alleluja oraz Ps 113 (112): „Chwalcie, słudzy Pańscy” (Laudate pueri Dominum), chór grecki – Ps 93 (92): O Kyrios ebasileusen, po którym następowało znowu Magnificat i oracja. Udawano się do consignatorium, by odśpiewać Ps 114 (113) i 95 (94) z trzecim Magnificat i oracją. Następnie w oratorium św. Krzyża (nazywanym później św. Andrzeja) odśpiewywano Vidi aquam, wykonywano nową psalmodię i czwarte Magnificat. Wiele krajów (Anglia, Niemcy, Francja) zachowało procesję do baptysterium do połowy XX w. Udawano się tam po odśpiewaniu Nieszporów, zatrzymując się (statio) przed krzyżem tryumfalnym przy wejściu do chóru. Było to nawiązanie do dawnego zwyczaju (Lateran).
Świętowanie Zmartwychwstania rozciągało się na oktawę. (…). Ordo Romanus I, 15-17 podaje liturgię stacyjną w poniedziałek i wtorek.
Zwyczaje wielkanocne
Organizowanie agap. Spożywanie pobłogosławionego baranka nawiązywało do uczty paschalnej Chrystusa. W XII w. w rezydencji papieża wytworzył się specjalny rytuał. Zwyczaj był naśladowany w innych krajach: w Niemczech (Augsburg, X w., św. Ulryk), we Francji.
s. 1614-1617, 1620-1621, 1623, 1627, 1628, 1629.
WIATYK
Od XV do XVIII w. zabieranie Komunii w podróż stało się przywilejem papieży, nie chodziło w tym przypadku o Wiatyk, lecz nadanie uroczystego charakteru podróży papieskiej.
s. 1673.
WIELKI POST
Podkreślano specjalnie połowę okresu postu w 3 niedzielę zwaną mediana (połowa) lub laetare. (…). Jednak dopiero z XVI w. pochodzi wzmianka o stosowaniu w tym dniu różowego koloru szat liturgicznych. Miało to związek ze zwyczajem błogosławienia w tym dniu (od X w.) przez papieża róży (idea zwycięstwa wiosny nad okresem zimy).
s. 1678.
WIELKI TYDZIEŃ
W Rzymie od poniedziałku do środy (po Niedzieli Palmowej) sprawowano liturgię słowa, od V. w. Eucharystię z czytaniem opisu męki Pańskiej. W czasach karolińskich w środę odbywały się Orationes sollemnes (Ordo Romanus XXIV, 1-4). Wielki Czwartek był wyjątkowo bogaty w treść i liturgię (Triduum Paschalne). W IX w. rozwijają się dramatyzacje w liturgii Wielkiego Tygodnia, szczególnie Niedzieli Palmowej. Liturgia słowa koncentrowała się na czytaniu pasji, za papieża Leona Wielkiego w Niedzielę Palmową, w środę, piątek i w wigilię. Najstarszy Ewangeliarz rzymski z VII/VIII w. wskazuje na czytanie Ewangelii św. Jana; w śpiewach dominowały Ps: 22 (21); 35 (34); 73(72); 69 (69); 143 (142); 140 (139); 102 (101). Ordo Romanus XIV i XXXI podają, że w antycznej liturgii rzymskiej w środę sprawowano liturgię dwukrotnie: o godz. 3 (wg dawnej rachuby) liturgię modlitwy: pieśń na Wejście: Deus a quo et Judas, modlitwa powszechna, a wieczorem – Eucharystię.
s. 1684.
WSPOMINANIE (ODCZYTYWANIE) IMION [PAPIEŻA I BISKUPA]
Trzeba jednak przyjąć wczesne wprowadzenie wspominania imion, jeśli się uwzględni historię słowa papa i odnoszenie go do biskupa Rzymu, a także list Innocentego I do Decencjusza (V w.) o praktyce fermentum jako znaku jedności eklezjalnej.
W Mszale z 1570 w Ritus servandus in celebratione Missae (opracowanie ceremoniarza papieskiego J. Burcharda) znalazło się sformułowanie: „Papież, gdy sprawuje Mszę, mówi: Razem ze mną, niegodnym sługą Twoim, który z Twojej woli przewodzi ludowi, i ze wszystkimi prawowiernymi”. Biskupi mówili: „Razem ze sługą Twoim, naszym papieżem N., i ze mną, niegodnym sługą Twoim”. Wspominanie imion ograniczało się do papieża i biskupa ordynariusza. Taka sytuacja przetrwała do ukazania się nowego Mszału po Vaticanum II (1970).
s. 1697.
WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH – UROCZYSTOŚĆ
Na Zachodzie Wszystkich Świętych poświadczone jest w Rzymie w VII w. w związku z dedykacją kościoła Najświętszej Maryi Panny Męczenników. Z powodu najazdów barbarzyńskich papież Bonifacy IV (608-615) polecił przenieść znaczniejsze relikwie z katakumb podmiejskich do Panteonu i dokonał dedykacji tego miejsca 13.5.608 – ten dzień był terminem święta męczenników. Kościół w Galii czcił nie tylko wszystkich męczenników, ale i Wszystkich Świętych 1 listopada. Rzym przejął tę galijską praktykę.
s. 1701.
WYZNANIE WIARY
Najpóźniej wprowadzono wyznanie wiary w Rzymie. Podczas swojej koronacji w 1014 Henryk III zauważył, że nie odmawia się Credo. Ceremoniarz odpowiedział mu, że nie ma takiego zwyczaju w Rzymie, ponieważ Kościół rzymski nie podlegał herezji. Cesarz jednak nie ustąpił, nalegał na papieża Benedykta VIII, by wprowadził śpiew Credo: „ut ad publicam Missam illud decantarent” (G. Oury, Credo de Nicée ou Symbole des Apôtres à la Messe, „Esprit et Vie” 84 [1974] 479). Wprowadzając wyznanie wiary, Rzym ograniczył je do niedziel i uroczystości. W XII w. przyjęła się zasada śpiewu wyznania wiary w tych Mszach, w których jest wzmianka o wyznaniu. W XIV w. odmawiano wyznanie wiary, kierując się trzema zasadami: doctrina, mysterium, sollemnitas, tzn. gdy sprawowanie misterium było wspomniane w Credo, w święta doktorów Kościoła i świętych, którzy przyczynili się do rozwoju nauki Kościoła, oraz w wyjątkowe uroczystości.
Przez wyznanie wiary wierni odpowiadają na słowo Boże, które usłyszeli w czytaniach i w homilii. Tak było od czasu wprowadzenia Credo w Rzymie (XI w.).
s. 1711.
ZAKRYSTIAN
Zakrystianem papieskim jest prałat zwykle w randze biskupa, wybierany wg tradycji z zakonu eremitów św. Augustyna. Odpowiedzialny jest za papieską zakrystię, zazwyczaj jest także wikariuszem papieża dla Państwa Watykańskiego.
s. 1723.
ZWIASTOWANIE PAŃSKIE
Świętowanie Zwiastowania Pańskiego 25 marca wprowadzono w Rzymie w 2 poł. VII w. Liber pontificalis, 86 (wyd. Duchesne, I, 376) stwierdza, że papież Sergiusz I (687-701) znał święto 25 marca. Ten sam papież zarządził tego dnia procesję stacyjną od diakonii Hadriana do bazyliki Matki Bożej Większej. W Rzymie święto nosiło tytuł: Annuntiatio Domini. Pobożność czyniła zeń święto maryjne: Annuntiatio Beatae Mariae Virignis.
s. 1739.
---
B. Nadolski (ks.), Leksykon liturgii, Poznań 2006.
Wydawnictwo Pallottinum
pallottinum.pl
