Nieograniczona władza papieża w Kościele kończy się z jego śmiercią. Śmierć papieża otwiera więc w dziejach Kościoła nowy okres, który może spowodować daleko idące zmiany zarówno w wewnętrznej polityce watykańskiej, jak i na forum międzynarodowym, nic więc dziwnego, że zaraz po jego śmierci i w okresie dokonywania wyboru nowego papieża toczy się zaciekła walka wśród ugrupowań kardynalskich. Każde ugrupowanie zmierza do przeforsowania swojego kandydata. Dla odwrócenia uwagi wiernych od odbywających się wśród kardynałów rozgrywek o znaczeniu politycznym, które mogłyby wywołać powszechne uczucie zgorszenia, rzymska hierarchia kościelna przyjęła i nadała cechy sakralne ceremoniałowi, który krystalizował się od wieków. Ceremoniał ten to konklawe,
Konklawe w obecnym języku kościelnym ma podwójne znaczenie. Określać ono może bądź to pomieszczenie odosobnione i specjalnie urządzone, w którym kardynałowie i inni zgromadzeni dokonują aktu elekcji nowego papieża, bądź samo zebranie kolegium kardynalskiego w tymże miejscu, poświęcone przeprowadzeniu wyboru papieża.
W pierwszych wiekach chrześcijaństwa wyboru papieża, tak samo zresztą jak i innych biskupów, dokonywał lud rzymski i okoliczne duchowieństwo. Papieżem mógł zostać każdy wyznający wiarę katolicką mężczyzna pod warunkiem, że przed objęciem godności papieskiej będzie musiał przyjąć święcenia kapłańskie wszystkich stopni.
Papież Mikołaj II w celu wyeliminowania udziału ludności w wyborze papieża wydaje w 1095 r. bullę In nomine Domini, w której zastrzega wybór papieża dla kardynałów i biskupów. Przeszło sto lat później Aleksander III w konstytucji Licet de vitanda z 1179 r. postanawia, że przyszłych papieży wybierać może wyłącznie kolegium kardynalskie większością 2/3 ważnych głosów.
Zarządzenia te nie wyszły Kościołowi na dobre. Zniosły one charakter demokratyczny wyborów papieża, a nadały im charakter elitarny, bardziej podatny na wpływy władców państw ościennych i księstw włoskich, dla których, wraz ze wzrostem znaczenia papiestwa, nie było wcale obojętne, kto zasiadać będzie na stolicy papieskiej. Odtąd każdy wakat stolicy papieskiej dawał im pole do zaciętych walk, intryg i przekupstw, a sam wybór papieża – ze względu na różne ugrupowania w kolegium kardynalskim, przeprowadzające wolę swoich mocodawców – przeciągał się często do dwóch i więcej lat.
Długie interregnum w Kościele przerywał sam zniecierpliwiony lud, stosując fizyczny gwałt wobec zebranych kardynałów i tym samym stwarzając bezwiednie podstawy prawne do przyszłych konklawe. I tak po śmierci Innocentego III (1216) zebrali się kardynałowie w Perugii w celu dokonania wyboru nowego papieża. Gdy wybór zaczął się zbyt długo przewlekać, ludność tego miasta zamknęła kardynałów, wbrew ich woli, do odosobnionego pomieszczenia i trzymała ich w zamknięciu tak długo, dopóki nie dokonali wyboru. Również Rzymianie uczynili tak samo po śmierci Grzegorza IX (1241).
Do bezpośredniego wprowadzenia konklawe przy wyborze papieży przyczynił się następujący fakt: Po śmierci Klemensa IV (1268) kolegium kardynalskie zebrane w pałacu papieskim w Viterbo tak było skłócone między sobą, że nawet energiczne interwencje króla francuskiego Filipa III nie pomogły do znalezienia jakiegoś kompromisu. Mimo zastosowania bardziej ścisłej izolacji kardynałowie nie doszli do porozumienia w sprawie ustalenia kandydata na przyszłego papieża. Wtedy Alberto di Montebuono – podesta księstwa Viterbo, i Raniero Gatti – dowódca straży pałacowej, wydają rozkaz zerwania dachu z pałacu, w którym przebywają zamknięci kardynałowie, i wpuszczania im tą drogą jedzenia w postaci kawałka suchego chleba i wody. Przy zastosowaniu takiego konklawe szybko wybrano papieża w osobie archidiakona miasta Liėge – Teobalda Viscontiego, który przybrał imię Grzegorza X.
Grzegorz X na piątej sesji soboru lyońskiego promulguje w 1274 r. konstytucję apostolską Ubi periculum, która z jednej strony zapobiegała na przyszłość wyżej opisanym ekscesom wobec kardynałów zebranych dla wyboru papieża, z drugiej zaś kanonizowała postępek mieszkańców Viterbo jako środek powodujący szybkie dokonanie wyboru. Narzucane kardynałom siłą przez lud konklawe konstytucja papieska przemienia w instytucję kościelną, nadając mu normy kanoniczne i przyoblekając w cechy sakralne i liturgiczne. Tu też został po raz pierwszy użyty termin „konklawe” (po łacinie „conclave” znaczy pokój zamknięty).
Normy kanoniczne Grzegorza X, regulujące przyszłe kościelne konklawe, były bardzo ostre i precyzyjne. Niektóre z nich obowiązują do dziś w Kościele katolickim. Oto ważniejsze przepisy: W 10 dni po śmierci papieża ma rozpocząć się konklawe w pałacu, w którym zmarł papież, lub – gdyby to było niemożliwe – w innym pałacu biskupim pobliskiego miasta. Kardynałowie zebrani na konklawe mieszkają wspólnie w jednym pokoju i prowadzą życie według ścisłego regulaminu. Nie wolno im z pomieszczenia tego wychodzić, nie wolno przyjmować korespondencji ani jej wysyłać. Rozmawiać mogą tylko za zezwoleniem przewodniczącego kolegium, i to na glos, w sposób dla wszystkich zrozumiały. Pomieszczenie, w którym znajdują się kardynałowie, musi być zamknięte od zewnątrz i od wewnątrz. Klucze wewnętrzne przechowuje kardynał camerlengo, klucze zaś zewnętrzne – marszałek konklawe. Godność marszałka konklawe jest dziedziczna. Obecnie należy ona do włoskiej rodziny szlacheckiej – Chigi.
Posiłki podawane były przez otwór w murze za pomocą kołowrotka pilnie strzeżonego przez specjalnego strażnika. Po trzech dniach bezowocnego konklawe była podawana kardynałom do jedzenia tylko zupa – po jednym talerzu na obiad i na kolację. Po upływie zaś dalszych pięciu dni skazywano ich na suchy chleb, wodę i wino. Zbyt surowe menu, ustalone przez Grzegorza X, złagodził znacznie w 1351 r. papież Klemens VI.
Z biegiem czasu różni papieże wnosili różne poprawki i uzupełnienia do przepisów regulujących konklawe. Jedne z nich ustalały uprawnienia kardynałów i kongregacji Kurii Rzymskiej w czasie wakatu stolicy papieskiej, inne regulowały sposoby wyboru papieża (obecnie obowiązują trzy sposoby: przez aklamację, przez kompromis i przez tajne głosowanie).
Obowiązujące teraz przepisy konklawe są zawarte w konstytucji Piusa X z grudnia 1904 r. Vacante Sede Apostolica, w motu proprio Piusa XI Cum proxime z 1 marca 1928 r. oraz w konstytucji Piusa XII Vacantis Apostolicae Sedis z 8 grudnia 1945 r. Dokumenty te nie tylko regulują procedurę samego konklawe, lecz również normują szereg spraw w czasie wakatu stolicy papieskiej. W myśl tych przepisów ze śmiercią papieża ustają wszelkie uprawnienia jurysdykcyjne kardynałów. Nie mogą oni wydawać żadnych dekretów i zarządzeń ani egzekwować decyzji zmarłego papieża nie opublikowanych za jego życia. W wypadkach szczególnej wagi decyduje kolegium kardynalskie zwykłą większością głosów.
Początkowo konklawe rozpoczynało się dziesiątego dnia po śmierci papieża. Pius X przesunął ten termin do dnia piętnastego, a Pius XI do dnia osiemnastego. Termin ten jest nieprzekraczalny. Pomieszczenia dla kardynałów zgromadzonych na konklawe znajdują się w przyległej do kaplicy sykstyńskiej części pałacu watykańskiego. Są to małe cele odizolowane od siebie, przydzielane w drodze losowania. Głosowanie odbywa się w kaplicy sykstyńskiej.
Zwołuje konklawe i przewodniczy na nim dziekan kolegium kardynalskiego.
Każdy kardynał, nawet ekskomunikowany, po otrzymaniu oficjalnego zawiadomienia o zgonie papieża ma obowiązek przerwać wszelkie swoje zajęcia i natychmiast udać się do Rzymu, by wziąć udział w pogrzebie zmarłego papieża i uczestniczyć w konklawe. Wchodząc do konklawe może on zabrać ze sobą jedną tylko osobę, duchowną lub świecką, w charakterze osobistego sekretarza.
Osoby towarzyszące swoim kardynałom na konklawe noszą nazwę konklawistów. Składają one przysięgę zachowania ścisłej tajemnicy o przebiegu konklawe i sposobie głosowania. Wraz z kardynałami zamyka się sześciu ceremoniarzy, sekretarza kolegium kardynalskiego, którym jest asesor Kongregacji Konsystorialnej, zakonnika pełniącego funkcję spowiednika, dwóch lekarzy: internistę i chirurga, oraz dwóch architektów z ich pomocnikami.
Papieżem zostaje ten z kandydatów (kardynał lub ktoś spoza ich grona), który otrzymał w tajnym głosowaniu dwie trzecie głosów plus jeden. Po zaakceptowaniu godności papieskiej przez elekta i złożeniu papieżowi hołdu przez pozostałych kardynałów – następuje zamknięcie konklawe.
s. 42 – 48.
OSTATNIE ZMIANY W
KONSTYTUCJI APOSTOLSKIEJ
VACANTIS APOSTOLICAE SEDIS
Acta Apostolacie Sedes z 8. X. 1962 r. zamieszczają motu proprio Jana XXIII Summi Pontificis Electio („Wybór papieża”) wprowadzające zmiany w konstytucji apostolskiej Piusa XII Vacantis Apostolicae Sedis, które zawiera przepisy dotyczące okresu pomiędzy śmiercią papieża i wybraniem jego następcy.
Oto najważniejsze postanowienia nowego motu proprio:
1. Podczas agonii papieża, jak również po jego śmierci, nikt nie ma prawa dokonywać zdjęć fotograficznych ani nagrań dźwiękowych w apartamentach papieskich. Jedynie kardynał camerlengo Świętego Kościoła Rzymskiego, mający najwyższą władzę w Kościele w okresie wakatu stolicy papieskiej, ma prawo udzielić zezwolenia na robienie zdjęć fotograficznych papieża po jego śmierci, ale tylko wtedy, gdy zmarły ubrany jest w szaty pontyfikalne.
2. Po zakończeniu uroczystości pogrzebowych zwłoki papieża muszą być przeniesione przez bramę Świętej Maryi do Grot Watykańskich. Za trumną mają iść kardynałowie przewodniczący trzech kategorii kardynałów (kardynałów biskupów, prezbiterów i diakonów), sekretarz stanu, kardynał prałat Bazyliki Św. Piotra i niektórzy kanonicy Bazyliki. Przy pieczętowaniu trumny w Grotach Watykańskich, oprócz pracowników dokonujących tej czynności, muszą być obecni jedynie wyżej wymienieni kardynałowie oraz rodzina zmarłego papieża.
3. Jeżeli w chwili śmierci papieża wakuje urząd kardynała camerlenga, kolegium kardynalskie powinno jak najszybciej dokonać jego wyboru. Zanim to nastąpi, nad wykonaniem wszystkich czynności wynikających z konstytucji Vacantis Apostolicae Sedis powinien czuwać kardynał dziekan.
4. W okresie poprzedzającym konklawe żadna część apartamentu papieskiego nie może być zamieszkana.
Jeśli chodzi o przepisy dotyczące wyboru nowego papieża, motu proprio Jana XXIII znosi karę ekskomuniki dla kardynałów, którzy mimo iż nie są chorzy, nie stawią się do głosowania po trzecim dzwonie konklawe. Wybór papieża wymaga większości dwóch trzecich głosów (poprzednio dwóch trzecich plus jeden). Jeżeli liczba głosujących kardynałów nie jest podzielna przez trzy, do wyboru papieża potrzeba dwóch trzecich głosów plus jeden. Jeżeli na konklawe obecny jest elekt, to dolicza się go do liczby kardynałów biorących udział w głosowaniu.
Kardynałowie muszą powierzyć wszystkie kartki wyborcze i cały materiał dotyczący wyborów kardynałowi camerlengowi i przewodniczącym trzech kategorii kardynałów, którzy to wszystko pieczętują i przekazują do archiwum. Konstytucja Piusa XII przewidywała, że cała dokumentacja wyborów musi zostać spalona.
Po zakończeniu konklawe kardynał camerlengo sporządza sprawozdanie, które po zatwierdzeniu przez przewodniczących trzech kategorii kardynałów przekazywane jest do archiwum. Dokument ten może być udostępniony jedynie za zgodą papieża.
Motu proprio Jana XXIII postanawia również, że pod względem kanonicznym konklawe uważane jest za zamknięte z chwilą wyboru nowego papieża.
s. 327 – 328.
---