MSZA RZYMSKA
§ 5. DALSZY ROZWÓJ MSZY RZYMSKIEJ
W opisie najstarszej Mszy papieskiej nie widzimy modlitw u stopni ołtarza i Credo (we Mszy katechumenów), ani offertorium czy modlitw ofiarowania, ani modlitw przy Komunii, błogosławieństwa i ostatniej Ewangelii (we Mszy wiernych).
Pierwotnie modlitwy u stopni ołtarza były prywatnymi modlitwami przygotowania kapłana i jego ministrów. Dopiero później zaczęto je odmawiać u stopni ołtarza. Tak samo modlitwy końcowe: Aufer a nobis i Oramus te pochodzą z papieskiej Mszy średniowiecznej (por. § 8, 6) i były odmawiane początkowo w czasie drogi do ołtarza.
s. 36
Według dawnych Ordines, papież idąc od ołtarza do sekretarium błogosławił wiernych, którzy zwracali się do niego z prośbą o błogosławieństwo, słowami: Benedicat vos Deus. Takiego błogosławieństwa udzielano później od ołtarza. Praktyka ta, przyjęta poza Rzymem już wcześniej, utrwaliła się w Rzymie dopiero w XII w.
s. 37
MSZA KATECHUMENÓW
§ 8. MODLITWY U STOPNI OŁTARZA
Jeżeli zaś, według Ordo Romanus I, n. 7, papież miał brać manipularz już przed udaniem się do ołtarza, to fakt ten nie może stanowić żadnej trudności, jakby chciał Jungmann („Zeitschr. f. kathol. Theol.” [1932] 100), ponieważ ten Ordo zna tylko ukłon głową na początku Mszy uroczystej, a nie zna prostratio (wyd. Stapper, 19).
s. 53
W jaki sposób dostała się tutaj ta modlitwa [Aufer a nobis – przyp. B. K.]? Przez Mszę papieską. Papież odmawiał ją w drodze do swojej kaplicy, do Sancta Sanctorum. Była to domowa kaplica w Pałacu Laterańskim papieskiej rezydencji w wiekach średnich.
s. 54
§ 9. OKADZANIE OŁTARZA I CELEBRANSA
W Rzymie używanie kadzidła spotykamy znacznie później, a mianowicie przy procesjach. Papież, wchodząc do kościoła, poprzedzany przez ministrów niosących dymiące kadzielnice (Ordo Rom. I). Prawdopodobnie zwyczaj ten jest pochodzenia świeckiego, bowiem przez wybitnymi osobistościami palono w pochodach wonne kadzidło[1].
s. 57
§ 10. INTROIT
Introit, według Liber Pontificalis, sięga czasów papieża Celestyna I († 432)[2]. W dawnych czasach składał się z całego psalmu lub przynajmniej z kilku wierszy jednego psalmu. Pomiędzy poszczególnymi wierszami śpiewano antyfonę. Introit zaczynano śpiewać wtedy, kiedy papież opuszczał secretarium i udawał się przez bazylikę do ołtarza[3]. Papież dawał znak na zakończenie śpiewu słowami Gloria Patri.
s. 57 – 58
W dzisiejszym mszale przed 87 formularzami introitu znajdujemy uwagę: Statio. Wskazuje ona kościół, w którym odprawiała się przed niewolą awiniońską Msza papieska. Często wskazanie stacji ma wielkie znaczenie dla wytłumaczenia odnośnego formularza (por. Sexagesima ze wskazówką: Statio ad S. Paulum)[4].
s. 59
§ 17. EWANGELIA
Według Ordo Romanus I (jak również według Ordo archikantora Jana), papież po przeczytaniu Ewangelii pozdrawiał diakona słowami: Pax tibi, a następnie mówił: Dominus vobiscum (wyd. Stapper, 22).
s. 93
Należy także zaznaczyć, że w uroczystej Mszy papieskiej, zgodnie z dawnym zwyczajem, Ewangelia (a także epistoła) bywa śpiewana nie tylko w języku łacińskim, ale także w greckim, a mianowicie przez diakona (subdiakona) obrządku greckiego[5].
s. 94
MSZA WIERNYCH
Część pierwsza
OFIAROWANIE
Niegdyś śpiew offertorium łączył się ze składaniem darów ofiarnych przez wiernych, co obecnie z liturgii rzymskiej prawie zupełnie znikło. Zwyczaj ten znajdujemy m. in. jeszcze we Mszy papieskiej[6] i we Mszy konsekracyjnej biskupa.
s. 107
Część druga
KONSEKRACJA
§ 42. WIELKIE PODNIESIENIE
Obrzęd podniesienia jest szczególnie uroczysty we Mszy papieskiej. Papież nie tylko podnosi Hostię świętą i kielich przed sobą, ale zwraca się także na prawo i na lewo, ukazując je ludowi w celu adoracji.
s. 171
MODLITWY I OBRZĘDY PO KONSEKRACJI
§ 50. MODLITWA PAŃSKA
Należy też pamiętać, że jeszcze dzisiaj w uroczystej Mszy papieskiej na Wielkanoc opuszcza się Amen po końcowej doksologii kanonu, bezpośrednio po Pater noster.
s. 204, przyp. 2
§ 52. OBRZĘDY „CONSIGNATIO” I „COMMIXTIO”
We Mszy papieskiej była dawniej podwójna mixtio. Uprzednio konsekrowaną cząstkę Hostii (tzw. Sancta) przynoszono do ołtarza przed papieża, okazywano mu ją do adoracji, a następnie podczas wymawiania słów Pax Domini... wpuszczano przy trzykrotnym znaku krzyża do kielicha. Następował Pax i łamanie konsekrowanych Hostii. Kiedy papież spożył przeznaczoną dla niego cząstkę, wpuszczał do kielicha inną cząstkę konsekrowaną podczas danej Mszy św. mówiąc: Fiat commixtio et consecratio...
Liturgia w tytularnych kościołach Rzymu była podobna do liturgii papieskiej. Papież posyłał na Mszę do tych kościołów cząstkę przez siebie konsekrowaną, tzw. fermentum, którą celebrujący kapłan wpuszczał przy Pax Domini do kielicha[7]. Natomiast cząstkę konsekrowaną podczas Mszy odprawianej w danym kościele wpuszczano do kielicha dopiero przed Komunią. Obrzęd wpuszczania do kielicha przy Pax Domini cząstki przesłanej przez papieża symbolizował jedność i wspólnotę pomiędzy kapłanem a biskupem, podobnie jak we Mszy papieskiej zwyczaj wpuszczania do kielicha przy Pax Domini cząstki Hostii konsekrowanej podczas ostatniej Mszy św. przedstawiał[8] symbolicznie jedność Ofiary jako takiej. Myśl, że Eucharystia stanowi sacramentum unitatis i że jej właściwym skutkiem jest jedność Mistycznego Ciała Chrystusa, wyraża się – szczególnie w pierwszym obrzędzie – w niezrównanie piękny sposób.
W dzisiejszym obrzędzie dokonuje się najpierw łamania chleba. Dwa obrzędy zanurzania stopiły się w jedno, przy czym odmawia się obydwie dawne formuły: Pax Domini... bezpośrednio poprzedza mixtio, a Haec commixtio et consecratio... jej towarzyszy.
s. 215
§ 54. POCAŁUNEK POKOJU
Zresztą już w dawnych czasach mamy dowody na to, że w liturgii rzymskiej istniał pocałunek pokoju także przed rozpoczęciem Mszy katechumenów: dat pacem (Pontifex) uni episcopo et presbytero et omnibus diaconibus suis (Ordo archikantora Jana). Ten pocałunek pokoju ma również dzisiejsza uroczysta Msza papieska.
s. 219, przyp. 3
§ 57. DOKĄD SIĘGA KONSEKRACYJNA CZĘŚĆ MSZY ŚW.
Także i dzisiaj w uroczystej wielkanocnej Mszy papieskiej opuszcza się Amen na końcu doksologii przed Pater noster. Zwyczaj ten, który liturgiści łączą z papieżem Grzegorzem I, wskazuje na ścisłą łączność Pater noster z poprzednimi modlitwami.
s. 224, przyp. 1
Część trzecia
KOMUNIA ŚWIĘTA
§ 60. PRZYJĘCIE NAJŚWIĘTSZEGO SAKRAMENTU
Subdiakon Mszy papieskiej zanosi na patenie obie połowy rozłamanej Hostii, a kardynał – diakon niesie kielich z Najświętszą Krwią. Po odmówieniu modlitw: Domine Jesu Christe, Filii Dei vivi... papież stojąc[9] spożywa jedną połowę świętej Hostii, a drugą łamie na dwie części dla diakona i subdiakona. Następnie spożywa Najświętszą Krew pijąc ją przez rurkę. Później podaje do spożycia diakonowi i subdiakonowi obie cząstki Hostii leżące na patenie. Wracają oni do ołtarza (diakon niesie kielich) i tam piją (także przez rurkę) Najświętszą Krew, pozostawioną przez papieża. W końcu subdiakon spożywa cząstkę Hostii wpuszczoną do kielicha na Pax Domini.
s. 233
KOŃCOWA CZĘŚĆ MSZY ŚW.
§ 67. MODLITWA KOŃCOWA „PLACEAT” I OSTATNIE BŁOGOSŁAWIEŃSTWO
W ciągu XII w. zaczęto je [błogosławieństwo – przyp. B. K.] stosować także w Rzymie. Ordo Romanus XIV (XIV w.) wspomina o nim we Mszy papieskiej, lecz przed Placeat.
s. 246
---
Johannes Brinktrine, Msza Święta, Warszawa 1957.
[1] Por. R. X. Connolly, The use of incense in the Roman liturgy, “Ephemer. liturg.”, XLIII (1929) 171 – 176.
[2] Według Batiffola, Leçons sur la Messe, Paris 1920, 105, przyp. 1, wiadomość ta pochodzi z apokryficznego listu papieża Damazego do Hieronima.
[3] Por. rubrykę nowego graduału, według której chór ma zaczynać śpiew introitu podczas drogi kapłana do ołtarza (De ritibus servandis in cantu Missae, I).
[4] Bliższe szczegóły o stacjach znajdują się w pracach: H. Grisar, Das Missale Romanum im Lichte römischer Stadgeschichte: Stationem, Perikopen, Gebräuche, Freiburg i. Br. 1925, oraz J. P. Kirsch, Die Stationkirchen des Missale Romanum, „Ecclesia orans”, XIX, Freiburg i. Br. 1926.
[5] Podczas Mszy koronacyjnej papieża Aleksandra V śpiewano epistołę i Ewangelię po łacinie, po grecku i po hebrajsku (Martène, De antiquis Ecclesiae ritibus, 1, 3, 2, 10; Jungmann, Missarum Sollemnia, I, 548, przyp. 12). Przypomina to trzy języki użyte w napisie na krzyżu.
[6] Por. naszą pracę: Die feierliche Papstmesse. Die Zeremonien der Selig und Heiligsprechung, Freiburg i. Br. 1925, 54 ns.
[7] Fermentum miało zastąpić koncelebrację.
[8] Prawdopodobnie z tej przyczyny mixtio połączono z pocałunkiem pokoju względnie z Pax Domini.
[9] Nie siedząc, jak przyjmuje Jungmann, Missarum Sollemnia, II, 457, przyp. 20.