Kiedy klerycy śpiewają antyfonę introitu, papież udaje się w towarzystwie biskupów i kapłanów, podtrzymywany przez diakonów (manibus diaconarum sustentatus), z sacrarium do ołtarza. Poprzedzają go akolici niosący siedem lichtarzy[1] i kadzielnice. Stanąwszy przed ołtarzem papież pochyla się do modlitwy, daje pax jednemu z biskupów i kapłanów oraz wszystkim diakonom. Następnie zbliża się jeszcze bardziej do ołtarza, pada na ziemię i modli się[2], dopóki klerycy nie skończą śpiewu antyfony introitu z psalmem, Gloria Patri i powtórzonym wersetem (czyli antyfoną). Papież powstaje, udaje się na swój tron za ołtarzem i zwraca się podczas dziewięciokrotnego śpiewu Kyrie eleison ku stronie wschodniej. Po Kyrie eleison intonuje Gloria zwracając się twarzą do wiernych. Następnie śpiewa Pax vobis i Oremus. Ponownie zwraca się ku wschodowi i śpiewa modlitwę dnia. Po modlitwie siada i daje znak kapłanom, aby usiedli. Lektor czyta rozdział z Apostolus (czyli Listów Apostolskich) lub z Proroków in gradu (tzn. może z ambony) i śpiewa responsorium (dawniejsza nazwa graduału) oraz Alleluja. Wtedy diakon otrzymuje od papieża błogosławieństwo, całuje ewangeliarz, który znajduje się na ołtarzu, bierze go z wielkim uszanowaniem do rąk i, poprzedzany przez akolitów i turyferarzy, udaje się na ambonę. Kiedy diakon skończy śpiew Ewangelii, papież pozdrawia go słowami: Pax tibi. Następnie schodzi z ambony daje ją do pocałowania wszystkim klerykom. Papież podnosi się i zwrócony do ludu mówi Dominus vobiscum i Oremus (nie było jeszcze wtedy offertorium), a potem siada. Kiedy akolita polewa papieżowi ręce wodą, dwu subdiakonów trzyma przed nim rozciągnięty lniany ręcznik. W tym czasie diakoni przygotowują ołtarz[3].
Następnie papież zstępuje ze swego miejsca, aby wraz z biskupami i kapłanami przyjąć ofiary ludu. Archidiakon i pozostali diakoni odbierają składane przez wiernych wino. Potem papież znów udaje się na swe miejsce i obmywa ręce. Diakoni składają ofiary wiernych na ołtarzu, a papież kładzie ofiary złożone przez biskupów, kapłanów i diakonów. Wreszcie bierze w ręce dwa własne dary ofiarne i elevans oculis et manibus cum ipsis ad caelum, orat ad Deum secrete et completa oratione ponit eas super altare. Archidiakon odbiera od subdiakona kielich i stawia go po prawej stronie ofiar papieża. Ten schyliwszy głowę odmawia oratio super oblationes[4], ita ut nullus praeter Deum ipsum audiat, nisi tantum: Per omnia saecula saeculorum. Następnie teraz głośno śpiewana prefacja. Przy adorant dominationes kapłani, biskupi i diakoni pochylają się aż do ziemi. Na supplici confessione dicentes subdiakoni pochylają się podobnie i śpiewają wraz z klerykami i ludem Sanctus.
Papież zaczyna teraz kanon de simili (dissimili?) voce et melodia ita, ut a circumstantibus altare tantum audiatur. Subdiakoni trwają w ukłonie aż do Nobis quoque peccatoribus. Papież pochyla się na propitio ac sereno vultu respicere digneris i pozostaje w takiej pozycji aż do ut quotquot ex hac altaris participatione z modlitwy Supplices te rogamus. Kiedy subdiakoni wyprostowują się, jeden z nich bierze od jednego z akolitów patenę, udaje się z nią za ołtarz, gdzie znajdował się przedtem, i trzyma ją przed sobą na wysokości piersi. Przy słowach: per ipsum et cum ipso... papież podnosi swoją Hostię do góry, dotyka brzegu kielicha trzymanego przez archidiakona i mówi głośno: Per omnia saecula saeculorum. Biskupi i kapłani pozostają aż do tych słów w pozycji pochylonej. Subdiakon trzymający patenę podaje ją diakonowi przy słowach: Omnis honor et gloria, a ten trzyma ją podczas śpiewania Pater noster. Następnie kładzie patenę na ołtarzu, gdzie będzie potrzebna przy łamaniu chleba. Papież składa swoje ofiary na patenie, odłamuje cząstkę od jednej ofiary[5] i wpuszcza tę cząstkę do kielicha, śpiewając Pax Domini sit semper vobiscum. Teraz następuje Pax.
Papież opuszcza ołtarz i udaje się na tron. Archidiakon bierze z ołtarza patenę i podaje ją dwom subdiakonom, którzy zanoszą ją do tronu przed papieża. Diakoni zaś proszą papieża o błogosławieństwo i przystępują do łamania. Archidiakon zbiera resztę ofiar (chleba konsekrowanego) z ołtarza i podaje akolitom, którzy zawieszają je sobie na szyi w woreczkach z lnu. Akolici przekazują ofiary biskupom, kapłanom i subdiakonom, którzy również dokonują łamania. Tymczasem lud śpiewa Agnus Dei, qui tollis peccata mundi[6]. Po łamaniu archidiakon bierze z ołtarza kielich i podaje subdiakonowi, który zanosi go przed tron. Następnie papież komunikuje ze swej ofiary (Hostii). To, co pozostaje, wkłada do kielicha. Teraz bierze z ręki subdiakona kielich i pije Najświętszą Krew[7]. Potem archidiakon bierze kielich, przystępuje do ołtarza i ogłasza najbliższą uroczystość stacyjną. Następnie wlewa Najświętszą Krew do naczyń trzymanych przez akolitów, a służących do udzielania Komunii św. Wiernym. Subdiakon odnosi kielich do tronu papieża. Z kolei zbliżają się wszyscy biskupi i kapłani, aby otrzymać Komunię św. z ręki papieża. Po udzieleniu im Komunii św. papież opuszcza tron i idzie udzielać Komunii św. wiernym. Prawdopodobnie kładziono wtedy we Mszy papieskiej Komunię św. każdemu na rękę (communicat populum, qui manus suas extendere ad ipsum potuerit). Następnie papież wraca na tron. Reszta wiernych otrzymuje Komunię św. z rąk biskupów i kapłanów. Kielich podają zawsze diakoni (confirmat semper diaconi).
Podczas Komunii św. kantorzy śpiewają antyfonę z danego dnia[8]. Po przyjęciu przez wszystkich Komunii św. papież daje znak kantorom, aby śpiewali Gloria Patri. Później udaje się ponownie do ołtarza, mówi Dominus vobiscum, a diakon śpiewa: Ite, Missa est. Wszyscy odpowiadają: Deo gratias. W końcu papież powraca do sacrarium.
---
[1] Por. siedem świec, które palą się na ołtarzu podczas Mszy pontyfikalnej.
[2] Por. prostratio Wielkiego Piątku na początku nabożeństwa i w Wielką Sobotę podczas śpiewu Litanii do Wszystkich Świętych (przyp. aut.). Nowy Ordo z 1955 r. zniósł prostrację w Wielką Sobotę (przyp. red.).
[3] Por. nakrywanie ołtarza w Wielki Piątek podczas prostratio celebransa.
[4] Por. naszą sekretę.
[5] Por. dzisiejszy obrzęd łamania: Hostia św. Zostaje przełamana na dwie części, które układa się obok siebie na patenie. Kapłan odłamuje od jednej z nich cząstkę, która służy do obrzędu mixtio.
[6] Por. s. 32, przyp. 2.
[7] Ordo ma tutaj termin techniczny confirmat.
[8] Nasza Communio.