Haft okresu odrodzenia
Perino del Vaga rysuje 8 scen z życia św. Piotra dla wyhaftowania ich na kapie Pawła III, papieża.
s. 67
O barwach szat liturgicznych
Na mozajce u św. Wawrzyńca za murami Rzymu, papież Pelagjusz ma ornat biały (Fleury, La messe, t. VIII).
s. 88
Ale Alkuin (De Div. Offic. C. VII), że papież i duchowieństwo ubierali się czarno na poświęcenie gromnic i że archidjakon i djakon nosili ornat czarny w Wielki piątek.
s. 90
„Czarna używa się w… dni Krzyżowe, podczas procesji, którą biskup rzymski odprawia boso… „.
s. 96
W inwentarzu Stolicy św. z roku 1295 znajdujemy wprawdzie ornaty białe, czarne, czerwone, zielone, fioletowe i żółte, ale tło ukrywało się pod haftem.
s. 97
Papież na koniec, jako depozytarjusz światłości prawdy Chrystusowej, barwy białej (Barbier de Montault, Oeuvres compl. III, p. 336) nawet w życiu codziennem używa.
s. 100
Suknia wierzchnia
Aksamitu używa sam tylko papież w zimie i to tylko na trzewikach, mucecie i camauro, oraz na baldachimie nad tronem, na tronie, na podnóżku ołtarza i na sedia gestatoria (Sutanna w ubiorze codziennym papieża jest z sukna w zimie, a z merynosu lub kamlotu białego w lecie; guziki, pętelki i obszycia wszystkie są białe, jedwabne. Sutanna w ubiorze ceremonjalnym w zimie jedwabna morowa, w lecie z lekkiej podwójnej materji, w poście zaś i podczas żałoby, jak w ubiorze codziennym. Ta sutanna ma ogon podniesiony i z tyłu przypięty u pasa, tak że u doły zaokrągla się równo, jak każda inna sutanna).
s. 114
Barwy białej używa papież w sutannie i pończochach.
s. 115
We Włoszech dodają jeszcze niekiedy pelerynę, stanowiącą część kołnierza, który wraz z szyją okrywa ramiona i górne rękawy, sięgające do łokci i zapięte na rząd guziczków; sutanna taka zowie się zimarra i jest używaną przez biskupów i prałatów, oraz przez samego papieża (Bock, Geschichte der liturgischer Gewänder des Mittelalters, II, 362).
s. 116
Pas papieża jest szeroki biały, morowy, wiąże się u lewego boku, końce ma obszyte frendzlą lub chwastami złotymi.
s. 118
Papież okrywa się w szeroki płaszcz czerwony, z sukna lub flaneli, podbity czerwoną jedwabną materją i obszyty złotymi galonami; kołnierzyk wązki u tego płaszcza jest także czerwony, jedwabny; krótka przy nim pelerynka, zwana bavero, także obszyta jest złotym galonem.
Pektoralik [koloratki] zwykle jest czarny wełniany, tylko biskupi i prałaci papiezcy noszą go z fioletowego jedwabiu, kardynałowie z czerwonego, a papież z białego.
s. 119
Dygnitarze kościelni używają rękawiczek jedwabnych, jako odznaczenia: (…) papież białych (Barbier de Montault, L. c. p. 102).
s. 120
Papież w dni te [smutku i pokuty] nie zmienia barwy swej sukni, lecz tylko wełnę zamiast jedwabiu używa.
s. 121
Obuwie
Papież zaś nosi zawsze trzewiki z płaską podeszwą, czerwone safjanowe lub sukienne na zimę, jedwabne na lato, przewiązane czerwonymi sznurami jedwabnymi z złotymi chwastami, obszyte brzegiem złotym galonem; w ubiorze ceremonjalnym te trzewiki są w zimie z czerwonego aksamitu, w lecie z czerwonego atłasu, a w poście lub podczas żałoby z czerwonego merynosu. Na przyszwie z przodu trzewików wyhaftowany jest krzyż złoty. Wciągu wszystkich wieków, jak to du Saussay (Appendix pro ritus defensione deosculationis pedum summi pontif. in Panoplia episcop. l. p.) zaznacza, wierni, poczynając od królów i książąt, okazywali zawsze cześć rzymskim papieżom (Martigny, Dictionnaire des antiquités chrét. Pieds du souverain Pontife (baisement des)) przez ucałowanie ich nogi (Pouillard, Del bacio dei piedi dei sommi pontefici… Roma 1807), jako następców księcia apostołów i zastępców Chrystusa Pana. Dlatego papieże, jak mówi Valentini (De osculatione pedum Romani Pontificis, Romae, 1588, p. 149: „Merito igitur Pontifex Maximus gentes, quas ad ipsius pedes procumbere videbat, ad crucem Domini, quam sandalis impressit, osculandam traduxit”), przejęci pokorą, umieścili krzyże na sandałach, aby, gdy wierni będą całowali ich nogi, cześć swą nie im, lecz Temu, którego obecność krzyż przypomina, oddawali. Stało się to około wieku XV (Martigny, L. c., p. 644; Catalani, Caer. Eccles. Rom. L. I, p. 75). Odtąd wszyscy papieże noszą na swych trzewikach krzyż, tak jak mają na palcu pierścień rybaka. Antypapież Feliks, gdy się zrzekł swych mniemanych praw do papieztwa, i trzewików papiezkich nie mógł nosić.
s. 122-123
Ojciec św. nosi je [pończochy] białe, z wełny lub jedwabiu, stosownie do pory roku, podwiązane u góry białą jedwabną taśmą ze złotą frendzlą.
s. 124
Zarost, tonsura, nakrycie głowy
Nawet sami papieże nosili zarost, jak to widzimy z ich medalów, które rozpoczynają się za pontyfikatu Marcina V (1417-1431). Lecz ani ten papież, ani jego następcy nie mieli zarostu, aż do Juljusza II (1503-1513), który go nosił. Następcy tego papieża: Leon X i Adrjan VI golili się. Klemens VII, który wstąpił na tron papiezki r. 1523, nosi cały zarost, co trwało aż do Klemensa VIII (r. 1605). Ale zaraz po śmierci tego papieża, Paweł V nosi tylko wąsy; ten zwyczaj trwał do Innocentego XII, który umarł r. 1700. Od Klemensa XI, jego bezpośredniego następcy, papież zawsze zarost golił.
s. 125
(…) korona (…) papieża [powinnaby mieć w średnicy] 13,5 [ctm].
s. 130
Barwa kalotki zazwyczaj stosuje się do sutanny. Więc papież nosi białą (papież Pius IX zamiast kalotki używał dawnego camerino, szczególniej podczas zimna i w chorobie. Nazywa się ono u Włochów camauro i jest szeroką i głęboką czapeczką z uszami, z czerwonego aksamitu, obszytą gronostajami w zimie, a w lecie bez nich), aksamitną, podszytą irchą tegoż samego koloru.
s. 136
Kalotkę kardynała podczas kaplic papiezkich przyjmuje kaudatarjusz do wnętrza biretu. Biskupia kalotka po zdjęciu z głowy umieszcza się na tacce; tacka ta jest srebrna, lecz pod kalotkę papieża, kardynałów i patryarchów używa się złota.
s. 136-137
I tak papież nosi kapelusz czerwony z takąż podszewką, z wypustkami złotymi i sznurkiem złotym z chwastami.
s. 139
Do oznak czci mają prawo papież, kardynałowie, biskupi i zwierzchnicy bezpośredni; znajomym także oddaje się ukłon. (…) Przed papieżem, gdy błogosławi lub gdy rękę podaje do pocałowania, nie tylko odkryć głowę należy, ale i uklęknąć na oba kolana. (…). Na ukłon papież odpowiada błogosławieństwem.
s. 140-141
Kapelusz jest także od XV wieku znakiem heraldycznym, gdyż nad herbowemi tarczami wszystkich duchownych, z wyjątkiem papieża, „umieszcza się kapelusz…”.
s. 141
Do okrycia rąk służą rękawiczki. (…) Barwa rękawiczek zastosowuje się do barwy sutanny; więc papież nosi je białe… .
s. 142
Humerał
Na posągu Mikołaja IV na Lateranie można dokładnie rozróżnić humerał w około szyi papieża, a nawet znaki haftu na nim. Inwentarz Stolicy św. z r. 1292 stwierdza, że posiadano w Rzymie humerały wspaniałe, haftowane w kwiaty jedwabne i obrazy świętych, ozdobione perłami i złotem: „Item unum amittum laboratum ad aurum tractitium et perlas et flores de serico diversorum colorum. – Unum amictum ad aurum filatum de opere anglicano cum media imagine Salvatoris in medio. – Duodecim amictos antiquos sine frixio in medio. – Unum amictum cum frixio de Alamania”.
s. 148
Pasek
Przy uroczystem namaszczeniu papieża Paschalisa II był użyty pas z siedmioma pendulae, zgodnie z liczbą siedmiu pieczęci przy księdze Apokalipsy (Anonymus in vita Paschalis II. P. P. „Deinde in Patriarchale ascendens Palatium ad duas curules devenit. Hic baltheo praecingitur cum septem exinde pendentibus clavibus, ex quo sciat septem sigillis (Apocal. V, 1) septiformem Spiritus Sancti gratiam cunctarum Ecclesiarum...”).
s. 174
Skarbiec papiezki z XIII wieku mówi o pasie jedwabnym, ozdobionym ośmiu obrazami, wyhaftowanymi zapewne złotem; i o innym pasie, ozdobionym herbami i zakończonym szerokim chwastem; i o jeszcze innym w kształcie sznura fioletowego z trzema wielkimi guzikami i szerokim chwastem.
s. 176
Manipularz
Inwentarz Stolicy Apostolskiej z r. 1295 opisuje nam wiele bogatych manipularzy; jeden z nich jest „laboratum super zendato (cendal, Peidenstoff) endico (indico, indigofarbig) cum rosetis ad tres angulos se argento deaurato, in quibus sunt granatelli et turchisii”.
s. 187
Stuła
Inwentarz Stolicy św. z r. 1295 stwierdza, że vestiarium papiezkie w XIII wieku było bogate w drogocenne stuły. Więc była tam stuła z manipularzem z nitek złotych utkane, z haftami różnokolorowymi i ozdobami z pereł, na innej sceny z Męki Pańskiej; była stuła i manipularz, ozdobione perłami i 23 dzwoneczkami u dołu: „XXIII campanulis argenti deaurati clausis”.
s. 205
Ks. Brykczyński (L. c.) zaleca w szczycie [stułę] zaokrągloną (papiezka stuła również jest zaokrągloną do miary szyi, aby ruchom nie zawadzała), „bo tak gładko leży i prędko się od szyi nie łamie i nie brudzi”.
s. 209
W dni zaś postne, gdy [djakon] nosi plikatę, po zdjęciu jej przed ewangelją, stułę szerszą (stuła szersza, stola latior, jak czytamy w Mühlbauerze, Decr. auth., Supplem. T. III, p. 64, niewłaściwie się zowie stułą, gdyż zastępuje ona plikatę, po zdjęciu jej przez djakona (Rubr. Miss. p. I, t. 19, n. 6). Wkłada się na stułę, a stuł dwóch nosić nie można, według kanonów synodu toletańskiego IV. Użycie tej stuły w wiekach XIV i XV nie było znane, gdyż Porządki rzymskie z tego czasu o niej nie wspominają; w wieku XVI nawet kaplica papiezka jej nie używała. O stule szerszej będzie mowa niżej, przy ornacie) bez krzyżyków (Ś. K. Obrz. 25 września 1852, Venetiar. Ad 7: „Utrum stola latior, qua utitur Diaconus, dum tempore Adventus et Quadragesimae deponit planetam plicatam, debeat habere intextas tres Cruces, sicuti habentur in stola communi? R. Negative”) i bez całowania (Schober, Caerem. Miss. solemn. et pontif. p. 60) wkłada na lewe ramię i pod prawą ręką związuje).
s. 211
Lecz dziś sam tylko papież zachowuje zwyczaj łączenia szczytu stuły z paskiem w tyle przy pomocy sznura jedwabnego.
s. 212
Obecnie przywilej noszenia stuły po za funkcjami liturgicznemi samemu tylko Ojcu św. przysługuje. W etykietalnym ubiorze (etykietalny ubiór papież nosił przy zwiedzaniu urzędowem kościołów, oddawaniu wizyt panującym i t. p.) stułę nosi on czerwoną, aksamitną w zimie, atłasową w lecie. Sznurek o chwastach złotych łączy obie jej wstęgi, ozdobione tarczami z herbami papiezkimi (Barbier de Montault, Oeuvres complètes, III, Paris, 1890, p. 226).
s. 213
Ornat
Wreszcie noszą ornaty kardynałowie, kapłani przy kaplicy, t. j. przy nabożeństwie papiezkiem, i kanonicy z rzędu kapłanów, podczas nabożeństw pontyfikalnych; wszakże ci ostatni kładą ornat nie na albę, lecz na rokietę, przykrytą humerałem.
s. 257
Bursa
Vestiarium papiezkie z XIII wieku posiadało wspaniałe takie pudełka, w których na przykryciach wyhaftowane były obrazy Zbawiciela, Baranka, Ukrzyżowania i t. p., ozdobione drogimi kamieniami (Bulletin de l’École des Chartes, 1885).
s. 286
Bursa, przy uroczystej papiezkiej celebrze używana, jest tak wielka, iż mieści w sobie cały korporał niezłożony; bursa ta stanowi wyjątek od ogólnego prawa (Barbier de Montault, Traité pratique de la constr… II, 350).
s. 291
Komża i rokieta
Biskupi nie noszą komży, chyba tylko przy posługiwaniu papieżowi we mszy św. czytanej, jako assistentes solio pontificio.
s. 296, przyp. 2
Marszczenie w Rzymie czynią z wielkiem staraniem i elegancją. Brak koronki i marszczenia jest znakiem żałoby. W czasie żałoby po śmierci papieża, dopóki nowy papież nie zostanie obrany, noszone są rokiety bez koronek i marszczenia. Prefekt ceremonji apostolskiej w ten sposób o tego rodzaju ubiorze zawiadamia: „Praelati usum rochetti habentes induant vestibus et mantelettis nigris supra rochettum non rugatum et absque laciniis, vulgo merletti”.
s. 303
Pluwjał
W pluwjał, jako w szatę honorową, przybierają się kanonicy i biskupi, owszem sam papież nawet (…).
s. 306
Znaleziono w Rzymie, u podnóża Palatynu, srebrną klamrę kapy, która należała do papieża Maryna (943 + 946), jak świadczy napis; + DOMNO MARINO PAPA, co dowodzi, że papieże w te czasy nosili kapę i ją na klamrę zapinali (De Laurière, Bul. mon. 1884, 278).
s. 307-308
Za odrodzenia biskupie szaty były tak długie, jak sutanna: w niektórych djecezjach treny ich musieli nosić caudatarii, aby przy uroczystych procesjach nie ciążyły zbytnio. Dotąd jeszcze papież nosi podczas uroczystych nabożeństw tak długi pluwjał, iż, gdy stoi, zakrywa nim zupełnie górne stopnie papiezkiego tronu (kaplica papiezka posiada kilka takich wielkich wspaniałych płaszczów. Kapa np. używana w uroczystość śś. Piotra i Pawła, i w Zielone Świątki, jest z czarnego jedwabiu, tkana złotem, ze złotymi haftami, na przodzie ozdobiona wizerunkami: Pana Jezusa, Najśw. Panny i Książąt apostolskich. Haft jest wypukły. Por. Przegl. Katol. 1870, 316. Zauważyć nadto trzeba, że kapa papiezka może mieć tylko dwa kolory: biały i czerwony (ten ostatni zastępuje fioletowy i czarny)).
s. 316
Pluwjał powinien być wyrabiany z miękkiego materjału, o długości sięgającej do kostek. Pluwjał dla celebransów jest wzorowany w tkaniu lun cały haftowany; pluwjały asystentów celebransa jako też kardynałów biskupów na kaplicy papiezkiej, i biskupów na synodzie generalnym są gładkie (Barbier de Montault, L. c.).
Klamrę papiezką składają złoto i drogie kamienie, albo trzy szyszki z pereł, ułożonych w trójkąt, stosownie do okresu roku kościelnego. W kardynalskich klamrach te trzy szyszki ułożone są w linji poziomej.
s. 319
Biret
Kardynałowie podczas kaplic, t. j. nabożeństw papiezkich, nie nakrywają głowy biretem, tak samo jak i prałaci de manteletta; pierwsi z powodu obecności papieża, drudzy na znak swej niższości.
s. 329
Paramenta djakona i subdjakona
Pierwotnie dalmatyka była, według wszelkiego prawdopodobieństwa, ubiorem liturgicznym samego papieża (Joan. Diac. Vit. S. Gregor. C. LXXXIV; Mallet, Cours d’arch. Relig. Mobilier p. 80).
s. 331
Z przytoczonych wzmianek widzieliśmy także, że nie tylko sami djakoni ubierali się w dalmatyki. Już w najdawniejszych czasach nosili takowe przy uroczystej mszy św. papież (Ordo Rom. I, 6; V, 1; IX, 4) i biskupi (Amalar. De off. II, 22). Św. Grzegorz Wielki sam ubierał się w dalmatykę. W sakramentarzu gregorjańskim w rubryce na Wielki Czwartek czytamy: „Ingressi sacrarium induunt dalmaticas tam pontifex, quam omnes diaconi”.
s. 334
Według Porządku rzymskiego koronacji cesarza (Ordo Romanus continens ritum servatum a. 1046 in benedictione Clementis II et coronatione Henrici II et Agnetis. Cf. Migne, Patr. lat. XCVIII, 676), papież kandydata do tronu cesarskiego robił najprzód duchownym: „clericum facit eum”. Oto są słowa Porządku: „Induunt eum amictu et alba et cingulo et sic deducunt eum domnum papam in secretarium, ibique clericum facit eum et concedit ei tunicam et dalmaticam et mitram, caligas et sandalia”… Dlatego cesarze podczas swej koronacji podobnymi byli do biskupów i takimi być chcieli. Karol Łysy w dzień swej koronacji ubrany był w „talari dalmatica et baltheo desuper accinctus pendente usque ad pedes” (Moroni, Diz. XIX). Jako kanonicy bazyliki watykańskiej, cesarze świętego państwa rzymskiego, przybrani w dalmatyki podczas mszy uroczystej, przez papieża celebrowanej, wypełniali obowiązek subdjakona (Przegl. Kat. 1870, 881).
s. 338-339
Baldachin
Umbella jest także znakiem wysokiej dostojności kościelnej i świeckiej, a więc papieża, kardynałów, biskupów, książąt i wysokich urzędników. Ztąd papieżowi przysługuje umbella biała lub czerwona, kardynałom czerwona lub fioletowa, biskupom zielona lub fioletowa, stosownie do okresu kościelnego, książętom zaś czerwona, a urzędnikom fioletowa.
s. 354
Pończochy
Dawniejsze liturgiczne caligae ze swoim kształtem średniowiecznym znikły zupełnie, tylko Ojciec św. ubiera się podczas kaplicy papiezkiej w pończochy bardzo szerokie, skrojone na kształt butów i związane wstążką nad kolanem; są zastosowane do barwy dnia, gęste, jedwabne, haftowane i obszyte złotem.
s. 360-361
(…) papież zaś i kardynałowie mogą je [pończochy] z lamy złotej, z galonami, papież zaś i kardynałowie mogą je nadto zdobić haftami złotymi.
s. 362
Sandały
Inwentarz Stolicy świętej z r. 1295, w 57 rozdziale p. t. „Sandalia et calige”, zawiera opis wielu bogatych sandałów (Fleury, L. c. p. 186).
s. 366
Pektorał
Że papieże wcześniej, niż inni biskupi używali stale krzyża napierśnego, jako oznaki swej wysokiej godności, świadczą Józef Vicecomes i Jan djakon (In vita S. Gregorii I). Ratolg, biskup sesjoneński, mówi o papieżu Mikołaju I, r. 858: „Locum transiens sacerdotalibus vestitus indumentis, sanctum Evangelium et lignum S. Crucis circa mea pectora gerens” (Ephemer. liturg. 1897, 98).
Pierwszym z pomiędzy pisarzy liturgicznych, który mówi o złotym krzyżu napierśnym, jako o paramencie biskupim, jest Rupert z Deutz (+ 1135); zdaniem jego, krzyż ten u papieży, jako u arcykapłanów Nowego Zakonu, zajął miejsce złotej blachy, nad czołem arcykapłana Starego prawa umieszczonej (De. Divin. offic. L. I, c. 26). Za czasów Innocentego III, papieża (De Myster. Miss. l. I, c. 53), biskup rzymski nosił przy Ofierze św. krzyż zawieszony na piersiach (toż mówi Durant w Ration. Divin. Off. III, 9), a przy końcu XIII wieku czynili to i inni biskupi (Rinaldi Bucci, L. c. p. 7), prawie powszechnie, ale tylko dowolnie, jak o tem przekonywamy się z Duranda, który w swym pontyfikale (ed. Martène, De. Ant. Ecclesiae rit. I, c. 4, np. 12, n. 23), gdy wśród paramentów biskupich wylicza i krzyż, dodaje: „crux pectoralis, si quis ea velit uti”. Św. Tomasz nie wymienia krzyża między biskupimi paramentami (In libros Sentent). U późniejszych pisarzy (Bock, L. c. II, 216) od XIV wieku znajdujemy wzmianki z krzyżem na piersiach w obecności papieża, mimo że zostawali w infule i w innych oznakach biskupiej godności: na ekumenicznym synodzie w Ferrarze i Florencji, odbywającym się pod przewodnictwem Eugenjusza IV, papieża, wszyscy biskupi zachodni byli bez pektorału, wschodni zaś, mimo obecności głowy Kościoła, mieli ten znak na piersiach.
s. 368-369
Pius IX zaś ciągle na sobie pektorał nosił (Przegl. Kat. 1875, 13).
s. 371
Rękawiczki
Pierwej jednak rękawiczki kładą się na ołtarzu, przy którym celebrans ma się ubierać, na tacce złotej lub pozłacanej – przy celebrze papieża, kardynałów i patryarchów, a na tacce srebrnej – przy celebrze biskupów (…).
s. 378
Infuła
XIII Porządek rzymski z XIII wieku odróżnia trojakiego rodzaju infuły używane przez papieża, dzieląc aurifrisiatam na dwa osobne rodzaje, i pisze: „Dominus papa tres mitras diversas habet, quibus diversis temporibus utitur, scilicet unam albam totam, unam cum aurifrisio in titulo sine circulo, et mitram aurifrisiatam in circulo et titulo. Mitra aurifrisiata in circulo et in titulo utitur in officiis diebus festivis et aliis, exceptis a Septuagesima usque ad Pascha, et ab Adventu usque ad Natalem et quando cantat pro defunctis… Mitra vero cum aurifrisio in titulo, sine circulo, utitur, cum sedet in consistorio et judicat… Alba utitur diebus dominicis et aliis non festivis ab Adventu Domini usque ad vigiliam Nativitatis Domini, praeterquam in tertia diminica de Adventu, quae dicitur de Gaudete… in festo Innocentium mitra simplici”. W następnym wieku Porządek rzymski XIV mówi de usu mitrae: “Mitra aurifrigiata non utitur Ecclesia Romana ab adventu Domini usque ad festum Nativitatis Domini, excepto quod Dominus Papa utitur in dominica de Gaudete, nec non a Septuagesima usque ad feriam V majoris hebdomadae, excepto quod dominus Papa utitur in dominica IV quadragesimae, quae cantatur Laetare Jerusalem, nec non in omnibus vigiliis, de quibus jejunium celebratur, nec in omnibus quatuor temporibus, nec in litaniis, nec in officiis defunctorum”.
s. 386
(...) tęż infułę [opacką, prałacką z płótna lnianego, cienkiego, bez żadnych ozdób] noszą i biskupi, gdy są w Rzymie na soborze, dla odróżnienia się od kardynałów, mających jedwabne infuły.
s. 393
Papież, jako biskup rzymski, nosi zwykle infułę złotem haftowaną, zwaną także consistorialis, gdyż podczas konsystorzy ją ma na głowie. Prostą infułę nosi w adwencie, poście i w żałobnych nabożeństwach, t. j. in luctus functionibus. Infuły drogocennej zaś nie używa dla jej ciężkości, ale wraz z innemi infułami na poduszkach lub na odpowiednich podstawach noszą ją podczas procesji do ołtarza i stawiają na ołtarzu przed kandelabrami, tak aby liczba ogólna trzech infuł i trzech tyar odpowiadała sześciu kandelabrom.
Kardynałowie (…) w kaplicach, t. j. nabożeństwach papiezkich noszą infułę prostą zamiast biretu. (…). Infuła, noszona zamiast biretu, zdejmuje się na Incarnatus w Boże Narodzenie, gdy kardynałowie klękają, chociaż papież i celebransi biskupi w ogóle wtedy infuły nie zdejmują.
s. 394
W Rzymie na kaplicach papiezkich (capellae papales) biskupi noszą infuły proste, a na kaplicach, t. j. nabożeństwach kardynalskich (capellae cardinalitiae) infuły złotem haftowane wkładają (Rinaldi Bucci, L. c. p. 42).
s. 395
Gremiał
Nazywano je [chusty] grembialia albo grembiulea (Bock, L. c., III, p. 132. Niektórzy liturgiści, jak np. Vicecomes, De missae apparatu l. III, c. 15, subcinctorium zowią gremjał, z powodu sposobu przymocowania go do kolan biskupa. Gawant w edycji Merati’ego z r. 1749, I, 148, n. 37, zwraca uwagę, że tym sposobem gremjał, szata biskupia, miesza się z subcinctorium, które jest szatą papieża, gdy uroczyście mszę św. odprawia).
s. 399
Pierścień
Że biskupi używali pierścienia w starożytności, uczy tego najstarożytniejszy Porządek rzymski i inne księgi liturgiczne (Bock, L. c. II, 206; Georgii, De liturgia Romani Pontificis, t. I, c. 28; Bona, Rer. liturg., l. I, c. 24, § 13). W III wieku używał go papież Kajus, którego pontyfikalny pierścień odnaleziono w grobie otworzonym w r. 1622.
s. 403
Najpierwszym biskupem jest papież. Ztąd wspólnie z biskupami używa pierścienia zwykłego, w którym oprawa złota ozdobiona jest kameą z wyrzezanym wizerunkiem Najśw. Marji Panny, i pontyfikalnego na nabożeństwa uroczyste, jak inni biskupi. Nadto jeszcze papież używa pierścienia rybaka, annulus piscatoris, który służy do wyciskania w wosku czerwonym pieczęci papiezkiej na brewjach apostolskich. Jest to pierścień złoty, z wyobrażeniem św. Piotra, stojącego w łodzi i zarzucającego w wodzie sieci, i z imieniem panującego papieża. Używają go papieże dla utrzymania żywo w pamięci, że rybakiem był ten, któremu Jezus Chrystus powierzł rządy Kościoła, i że oni są następcami tego rybaka. Tradycja mówi, że takiego pierścienia miał używać św. Piotr (Pitra, Comm. Ad Constit. Apostol. L. I, § 2, Proemial. n. 1 et 2), co jest prawdopodobnem, skoro wiemy, że starożytni mieli zwyczaj sygnetem listy swe znaczyć. Wszakże dopiero od XIII wieku pierścień ten wspomniany jest w historji; Klemens IV, pisząc z Perudżji 7 marca 1265 r. do Idziego Gross, swojego siostrzeńca, użył tego pierścienia jako pieczęci. Pierwotnie papieże używali go do listów sekretnych, ale od czasu pontyfikatu Kaliksta III (+ 1458) brewja były tym pierścieniem w wosku pieczętowane; dopiero od Grzegorza XVI zastąpiono w sekretarjacie brewjów tę pieczęć odciśniętą w wosku, odciśnięciem jej farbą czerwoną. Przy ogłoszeniu papieża, kardynał kamerling wkłada go na palec elektowi, potem zaraz zdejmuje i wręcza prefektowi apostolskich ceremonji, aby imię nowego papieża na nim wyryto. Pierścień rybaka powierza się do strzeżenia pierwszemu szambelanowi papiezkiemu, a gdy ten awansuje na marszałka dworu, oddaje go swemu następcy. Po śmierci papieża, mistrz obrzędów wobec zgromadzonych kardynałów kruszy go na kowadle młotem, który do tego jedynego użytku służy; pozostałem złotem dzielą się następnie dwaj pierwsi mistrzowie obrzędów.
s. 410
Pastorał
Papieże od XII wieku zupełnie nie używają pastorału, chociaż niegdyś go nosili, jak się o tem można przekonać z przechowywanych dotąd wizerunków św. Grzegorza Wielkiego (590) i Gelazego II (Ciampini, Dissert. An Rom. Pontifex utatur pastor. baculo, Romae, 1790) oraz z dawnych ceremonjałów i porządków rzymskich. Według Rinaldi Bucci’ego (De insignibus episcoporum comment., p. 54-58) pastorał papieski był raczej berłem złotem, ferula, jakie papież przy koronacji na znak swych królewskich rządów niegdyś otrzymywał i jakiego przy pewnych uroczystych obrzędach używał (Obecnie laska pasterska papieża jest krzyżem greckim, na długim kiju osadzonym, ze złoconego metalu. Papież używa jej tylko przy poświęceniu kościołów, ołtarzy lub biskupów, zamiast pastorału. Pius IX używał jej na sesjach publicznych soboru watykańskiego i przy błogosławieniu ojców zebranych podczas odśpiewywania litanji do Wszystkich Świętych. Por. Przegl. Katol. 1875, 45). I dlatego średniowieczni pisarze, Innocenty III (Lib. I de Myst. Miss. Cap. 62), św. Tomasz z Akwinu (Lib. IV Sentent. Q. 3, art. 3) i Durand (Ration. Div. Off. L.III, c. 15, n. 6), świadkowie jeszcze noszenia berła przez papieża, mówią, że papieże biskupiego pedum nie używają. Stara legenda opowiada, że papież dlatego nie nosi pastorału, iż św. Piotr laskę swoją pasterską oddał św. Eucherjuszowi, biskupowi trewirskiemu. „Ita Petrus, jak mówi Durand, baculum a se removit, subditis dedit, nec recuperavit”. Od tego to czasu, z tej wymienionej historycznej przyczyny, jak twierdzą Innocenty III, Durand i inni (Ferraris, Bibliotheca canonica, v. Baculus; Alzedo, De praecellent. Episcop. Dignit. P. I, c. 13, n. 70; Hieron. Venerus, De exam. Episcop. L. 4, c. 20, n. 21; Barbosa, De offic. Et potest. Episcop. P. I, t. 1, n. 44; Tamburini, De iure Abbat. T. I, disput. 20, q. I, n. 4), papieże wtedy tylko używali pastorału, gdy się znajdowali w obrębie djecezji trewirskiej, zresztą nigdzie więcej. Nadto wszyscy pisarze liturgiczni tę dodają przyczynę nieużywania pastorału przez papieża, że zakręt pastorału oznacza władzę biskupa ograniczoną, gdy tymczasem władza wikarjusza Jezusa Chrystusa jest nieograniczoną (S. Thornas, Supplem. 2, 40 np. 7 ad 8).
s. 426-427
Racjonał
Do szat pontyfikalnych należy jeszcze racjonał (rationale, superhumerale), szata i oznaka niektórych tylko biskupów, jaką w początkach sami (por. Barbier de Montault, Oeuvres complètes, t. VI, p. 447; Fleury, La messe, L. c. p. 72. W Chartres jest posąg św. Piotra, przybranego w racjonał na ornacie) papieże nosili, a później, w wiekach średnich, przywileju jej noszenia udzielali pasterzom djecezjalnym (Cerf, Dissertation sur le rational en usage dans l’Eglise Romaine et dans l’Eglise de Reims, in 80 de 30 pages, Reims, 1889).
s. 431
Racjonał w XVI lub XVII wieku wyszedł z użycia. Papież go przedtem jeszcze przestał używać.
s. 436
Grzebień liturgiczny
W zakrystjach wielkich bazylik rzymskich, pisze kanonik Benedetto (u Martigny, L. c.), było łoże, na którem papież, zwyczajnie podeszły w leciech, mógł spocząć po odbytej z jednej do drugiej bazyliki procesji. Tu obmywano mu nogi kurzem okryte, ramiona okrywano ręcznikiem i djakon wraz z subdjakonem podawali papieżowi grzebień, dla uczesania nim włosów i usunięcia z nich kurzu i potu. Dlatego w starożytnym rękopiśmie watykańskim (n. 4731) zaznaczonem jest: „Sunt necessaria pro persona pontificis pecten et tobalea circumponenda collo eius, quando pectinatur”.
s. 437
Paljusz
Płaszcz św. Piotra miał nosić św. Linus, jego następca, jakby to należało sądzić ze słów kazania na Epifanją, Euzebjuszowi z Cezarei przepisywanego. „Dlatego, pisze Santi (Praelectiones Juris Canonici l. I, lit. 8), płaszcz, którego używał w codziennem i powszedniem życiu św. Piotr, począł się stawać oznaką i ozdobą kościelną, oznaczającą przechowywanie prymacjalnej władzy Piotra w jego następcach”. Później, papieże rzymscy, dając prawa zwierzchnictwa nad innymi biskupami niektórym biskupom, jednocześnie im posyłali taśmę z płaszcza św. Piotra skrajaną, dla oznaczenia, że przez sprawowanie zwierzchnictwa nad biskupami będą mieli udział we władzy prymacjalnej Piotra św., obecnie przez papieża posiadanej. Gdy zaś w kolei wieków, płaszcza św. Piotra na paljusze nie stało, aby utrwalić zwyczaj dawny, paljusze tkano z wełny, dla udzielania ich biskupom niektórym i przypomnienia owych taśm, jakie pierwotnie z płaszcza św. Piotra krajane były (por. także Vespasiani, De sacri origine, Romae, typ. Congr. de prop. fide. 1856).
s. 440
Lecz, mówi de Angelis (Praelectiones Juris Canonici, t. I, p. 1, p. 164), “nadanie Konstantyna jest zmyślone, papieże przed Konstantynem już paljusza używali”.
s. 441
Cokolwiek bądź archeologowie twierdzą o początku pajlusza, historja jego pewna wykazuje, że paljusz był bardzo mało znany przed Konstantynem i że papieże noszony jedynie przez siebie paljusz (Ordo I, 5) już od IV wieku przesyłali jako oznakę symboliczną i honorową niektórym arcybiskupom i biskupom. Najpierwszą o nich wzmiankę czyni Liber pontificalis, mówiąc o św. Marku, papieżu (+ 336): „Hic constituit ut episcopus ostiensis, qui consecrat episcopum urbis, pallio uteretur, ut ab eodem episcopo episcopus urbis Romae consecraretur”. (…). Jaki zaś nosił paljusz św. Grzegorz I, papież, opisuje jego historyk, Jan Djakon, w wieku IX, za Grzegorza IV. W tym bowiem czasie przy przeniesieniu ciała Świętego, na ciele jego odnaleziono paljusz „bysso candente contextum nullis fuisse acubus perforatum, sic ipsum circa scapulas obvolutum fuisse, non autem confixum dignoscitur, sicuti vetustissimis musivis vel picturis ostenditur” (S. Gregorii Papae vita, auctore Joh. Diacono, l. IV, c. 80, inter opp. S. Gregorii, Parisiis, 1705, t. IV, p. 175); paljusz więc ten był z bardzo cienkiego lnu, gdyż z wełny stale dopiero od wieku VIII wyrabiać go zaczęto; nie miał także szpilek. W innem miejscu tenże autor przy opisie wizerunku św. Grzegorza tak mówi: „Skromny paljusz opuszczał się z ramienia prawego na piersi, gdzie tworząc półkole, podnosił się na ramię lewe, zkąd spadał w tył; gdy tymczasem inna część jego, położona na temże ramieniu, własnym ciężarem spadała nie na środek piersi, ale na bok”. Na paljuszu tym były wytkane trzy krzyżyki, tak iż dwa odpowiadały dwojgu ramionom, a trzeci na piersiach biskupa był widzialny. (…). Paljusz św. Stefana III, papieża, z 754 r., przechowywany w skarbcu Saint-Denis, jeszcze w XVII wieku ma cztery czarne krzyże na ramionach.
s. 442-443
Inwentarz Bonifacego VIII, papieża, mówi o szpilkach, ozdobionych drogimi kamieniami, szafirami, granatami, rubinami i wielkiemi perłami.
s. 444
Ale najpiękniejszym symbolizmem paljusza jest ten, jaki podaje nam sam Kościół w modlitwach przy jego poświęceniu. W wielu miejscach ewangelji Pan Jezus mówi o Sobie, jako o pasterzu dobrym, niosącym na swoich ramionach zbłąkaną owieczkę, będącą obrazem duszy upadłej. Dobry Pasterz bierze na siebie cały ciężar jej winy i oddaje za nią na krzyżu swe życie. Następcą tego niebieskiego Pasterza na ziemi jest Papież, i on to właśnie na znak, że jemu to Pan Jezus zlecił całą troskliwość o Swe owieczki, że na jego ramiona włożył ten ciężar zbłąkanych owieczek ku niebu, nosi paljusz, szatę z wełny baranków utkanej.
Papież tylko jeden może paljusz nosić zawsze i wszędzie, i rzeczywiście ma go na sobie, ilekroć pontyfikalnie celebruje. (…). Przytem arcybiskupi nie mogą nosić paljusza w obecności ojca św. (…).
s. 448
Wreszcie noszący paljusz związani są dwoma ograniczeniami: że mogą go nosić tylko podczas mszy św. pontyfikalnej, i tylko w dni przez prawo wskazane. A zatem nie mogą paljusza nosić na procesjach i przy innych czynnościach biskupich, chyba że mają one miejsce podczas mszy św. (intra missarum solemnia) (cap. Cum super, de auct. et usu pallii: „Si vero te sacris indutum vestibus Ecclesiam processionaliter vel alio modo exire contigerit, tunc tuo pallio minime uti debes”. Podobnie przemawia Jan VIII na synodzie w Rawennie (877): „Quicumque sane Metropolitanorum per plateas vel in Litaniis uti pallio praesumpserit, et non tantum in praecipuis festivitatibus ab Apostolica Sede indictis temporibus ad Missarum solummodo solemnia, careat illo honore”. Od tej zasady papieże niegdyś odstępowali, jak to widzimy z porządków rzymskich. Tak np. w porządku rzymskim X czytamy, że papież w Wielki Piątek na procesji, z bazyliki lateraneńskiej do kościoła św. Krzyża, której sam przewodniczył, miał na ornacie paljusz. Czytamy także w aktach synodu w Barze (1097), że na nim był obecny Urban II, przybrany w paljusz; na synodzie ljońskim II (1274) znajdował się Grzegorz X, także w paljuszu).
s. 448-449
Krzyż arcybiskupi
Przywilej noszenia krzyża przed dostojnikami duchownymi powstał, jak mówi Catalani (Comment. ad Pontif. Rom. P. II, t. 14, § 8, n. 8), w połowie wieku IX. Zaprowadzić go miał Leon IV, papież, który pierwszy krzyż nosić zalecił przed sobą i przed legatem swym, Anscherem, biskupem Hamburga. Przykład papieża Leona IV jego następcy naśladowali. Z czasem wszyscy legaci papiezcy, oraz patryarchowie otrzymali zaszczyt spoglądania na krzyż przed sobą trzymany, zaszczyt w początkach uważany, jako przysługujący jedynie godności papiezkiej. W XIII wieku synod lateraneński IV potwierdza istniejący już obyczaj, gdy zarząda, „aby patryarchowie rozkazywali nosić przed sobą sztandar krzyża, byle nie w Rzymie i nie w obecności papieża lub jego legata; tym sposobem uczestniczyć będą w zaszczytach dostojeństwa apostolskiego”.
s. 456-457
Krzyż, jakiego papież używa, jest to także krzyż o jednem poprzecznem ramieniu, z metalu złoconego. Krzyż ten zawsze poprzedza papieża, ilekroć ma na sobie pontyfikalny ubiór; w uroczystych pochodach niesie go najmłodszy z audytorów roty, pełniący obowiązki subdjakona, w mniej uroczystych okolicznościach subdjakona apostolskiego zastępuje kapelan krucyfer. Gdy za dawniejszych czasów papież w uroczystym orszaku jechał do jakiego kościoła, krucyfer w sutannie i mantellone fioletowych, poprzedzał go z tym krzyżem, jadąc naprzód na białym mule. Wizerunek Zbawiciela na krzyżu zwrócony jest ku Ojcu świętemu (Przegl. Katol. 1875, 46).
s. 458-459
Mucet
Papież nosi na sutannie mucet karmazynowy, z brzegami, obszytymi gronostajem, na zimę aksamitny, na lato jedwabny, a w dni postne i żałobne kamlotowy. Nosi go wszędzie, nie tylko w zimie, bo jurysdykcja jego jest nieograniczoną.
s. 471
Cappa magna
Kapę w pierwszem znaczeniu [znak obszerności jurysdykcji i władzy] nosi papież, kardynałowie i biskupi we właściwych diecezjach; w drugiem zaś [wysokie odznaczenie honorowe, nie noszone dla próżnej chwały, lecz dla Boga i zbawienia dusz] – biskupi, przebywający na dworze papieskim, prałaci papiezcy di manteletta i kanonicy tych kapituł, które specjalny otrzymały na noszenie tej szaty przywilej.
Papież nosi kapę aksamitną czerwoną.
s. 474
W kaplicy papiezkiej prefekt ceremonji apostolskich w ten sposób zawiadamia o usunięciu futra z kap i nastaniu letniego okresu: „Intimatio per cursores facienda, domi quoque dimisso exemplari. Feria V, die 5 Maii 1861, ad primas Vesperas Ascensionis D. N. J. Chr., de mandato Ssmi D. N. Papae, e cappis Emorum et Rmorum S. R. E. Cardinalium, Praelatorum aliorumque officialium Romanae Curiae tollentur pelles armellinae. Aloysius Ferrari, protonot. Ap. Caer. Praef.”. Możnaby w ten sposób wszędzie zawiadamiać kanoników o zmianie szat chórowych zimowych na letnie.
s. 475, przyp. 2
Po za granicami swojej diecezji, biskup nie ma jurysdykcji, więc i kapy nosić nie może (Ś. K. Obrz. 22 listop. 1643, Lusitana seu Nullius), z wyjątkiem Rzymu, gdzie w kapie z ogonem na rękę lewą zarzuconym w kaplicy papiezkiej uczestniczy („Extra dioecesim et Ecclesiam suam Episcopi non utuntur cappa, praeterquam in Romana Curia, cum in divinis Pontifice maximo vel sacro Cardinalium Collegio praesente assistunt”. Caep. epp. L. I, c. 3, n. 6).
s. 476
Prałaci papiezcy di menteletta, a więc także protonotarjusze apostolscy participantes i ad instar, audytorowie roty i t. p., mogą kapy używać w kaplicy papiezkiej, jeżeli nie spełniają jakiej czynności specjalnej. Ta kapa jest wełniana, fioletowa, z kapturem gronostajowym w zimie, a karmazynowym jedwabnym w lecie; ogon jej nosi się zarzucony na rękę lewą.
s. 477
Wątek naczyń liturgicznych
Złote naczynia kościelne z powodu swej cenności oznaczają wyższy stopień w hierarchji kościelnej tych, którzy ich używają, i z prawa przysługują tylko papieżowi, kardynałom i patryarchom, i to z wyjątkiem dni pokuty i żałoby, gdyż w te dni naczynia złote, przypominające nadto radość Kościoła, zastępowane są przez srebrne.
s. 484
Patena
Na początku III wieku św. Zefiryn, papież, postanowił, aby do Ofiary św. przynoszono pateny szklanne. Słowa Libri Pontificalis (in. S. Zephyrinum, a. 203), notujące to zalecenie, godne są uwagi: „Hic constituit ut in praesentiam omnium clericorum et laicorum fidelium, sive levita sive sacerdos ordinaretur, et fecit constitutum de Ecclesia ut patenas vitreas ante sacerdotes in Ecclesiam ministri portarent, donec Episcopus missas celebraret, ante se sacerdotibus astantibus, et sic missae celebrarentur, excepto quod ius Episcopi interesset, ut tantum clerus sustinere omnibus praesentibus ex ea consecratione de manu Episcopi iam coronam consecrata et acciperet presbyter tradendam”. Z tekstu tego dowiadujemy się, że w III-m wieku, podczas mszy, celebrowanej przez biskupa, stali przed nim ministrzy kapłanów tytularnych, każdy ze swoją pateną szklanną; gdy chleby zostały pokonsekrowane i na pateny położone, kapłani odnośnych tytułów je zabierali, aby obecnym z swojego tytułu wiernym (Duchesne, Lib. pontif. in. Zéphyr., p. 139) rozdać Eucharystją lub, jak chce Rossi (Bullitino di archeologia cristiana, 1864, 89; 1866, 20), zanieść pateny do swoich tytułów i tam dopiero udzielić wiernym swoim Eucharystji, przez biskupa konsekrowanej. A że tytułów, t. j. kościołów parafjalnych w Rzymie, za pontyfikatu Zefiryna, było 25, ztąd też i tyle musiało być paten przy mszy papiezkiej, po jednej z każdej parafji; co zresztą potwierdza Liber pontificalis, gdy nieco później mówi o papieżu Urbanie (+ 230), że kazał zrobić 25 paten: „Hic ministeria sacra constituit et patenas argenteas XXV posuit”. Tym sposobem pateny szklanne zamienił na srebrne.
s. 557-558
Puszka eucharystyczna
Zwyczaj okrywania pateny asteryskiem i na Zachodzie został zaprowadzony, lecz utrzymał się tylko podczas kaplicy papiezkiej. Asterysk papiezki ma wszakże kształt gwiazdy o dwunastu promieniach, na których, dla przypomnienia dwunastu apostołów, uczestników ostatniej wieczerzy, są ich imiona wypisane. Stawia się on na patenie z Hostją konsekrowaną, przed zaniesieniem jej do ojca św., który Komunją św. przyjmuje siedząc na tronie.
s. 571
Rurka
„Dotąd jeszcze, pisze (Rer. liturg. L. II, c. 18) kardynał Bona (+ 1674), papież używa rurki, gdy celebruje uroczyście. Za jej pomocą pije Krew Przenajśw., a potem oddaje ją ministrom, którzy podobnie czynią”. To zawsze miało i ma miejsce (Ordo Rom. VI, 12; Catalani, Comment. In Caerem. Rom. T. I, p. 207; Haine, De la cour Romaine, t. II, p. 145...).
s. 626
Tacki
Rozmaite są w użyciu liturgicznem, przedewszystkiem przy nabożeństwach pontyfikalnych. Takich tacek jest najmniej cztery; na nich kładą się niektóre paramenta biskupie, jak kalotka, pierścień, pończochy i sandały, oraz rękawiczki. Są one srebrne (nie pozłocone, bo złoto jest przywilejem dostojeństwa papiezkiego, kardynalskiego i patryarszego), okrągłe, nie głębokie, oznaczone herbem na stronie wewnętrznej. Żadna z tych tacek nie jest ozdobiona krzyżykiem lub wizerunkiem świętych („Vasa argentea ampla et magnifica…, sed neque cruz neque sanctorum imagines in ea ponendae sunt”. Caep. epp. L. I, c. 12, n. 20).
s. 632
Kadzielnica
Użycie kadzielnic było toż samo, co i dawniej. Więc jedne z nich były przenośne, do okadzania ołtarzy i noszenia na procesji służące; drugie – stałe, wiszące lub stojące u wejścia do sanktuarjum, u relikwjarzy świętych i t. p. Z tych ostatnich rozdawano węgle pobożnym, jako przedmiot poświęcony. Według XI Porządku rzymskiego papież w uroczystość św. Pawła „wkłada rękę w otwór grobu, weźmie kadzielnicę, pełną węgli i kadzidła, i oddaje ją archidjakonowi. Ten rozdaje węgle wiernym, którzy są przekonani, że każdy, chory na febrę, gdy je pomieszane z wodą wypije, ufny we wstawiennictwo św. apostoła, zostanie uzdrowionym. Poczem papież napełnia znowu kadzielnicę węglami i na wierzchu jej stawia świecę szklanną (candelam vitream), z kadzidłem wewnątrz; gdy się węgle rozpalą i świeca pocznie wrzeć, znowu zawiesi kadzielnicę w miejscu, gdzie przedtem wisiała i zasłaniała otwór grobu” (Migne, Patr. lat., t. LXXVIII, 1051).
s. 641
---
Abp A. J. Nowowiejski,