Dzięki uprzejmości ks. Jerzego Stefańskiego publikujemy artykuł jego autorstwa ("Liturgia pogrzebu papieża"), który pierwotnie ukazał się w książce: Odnowa liturgii trwa, Włocławek 2008. W tym miejscu umieszczamy jedynie wstęp artykułu, całość, wyłącznie dla własnego użytku, można pobrać w zbiorze dokumentów naszego portalu.
W dziejach cywilizacji nie odnotowano podobnej, imponującej celebracji pogrzebowej. Żadnego cesarza, króla, prezydenta, przedstawiciela świata kultury, polityki czy innego rodzaju ludzkiej działalności, nie żegnano z tak niespotykaną falą życzliwości, uwagi, miłości czy choćby zainteresowania, jak w tym właśnie dniu – 8 kwietnia 2005 roku z okazji pogrzebu papieża Jana Pawła II. Zauważono, że poprzez przekaz telewizyjny ta celebracja pogrzebowa śledzona była przez 1/3 świata, także tego niewierzącego, lub inaczej wierzącego.
Zadaniem naszego opracowania nie będą jednak poszukiwania uzasadniające to niezwykłe i jednorazowe w sensie historycznym i medialnym wydarzenie, lecz w zamierzony sposób ograniczymy się do zaprezentowania zwyczajów i obrzędów związanych z papieską liturgią pogrzebową. Przedstawimy ją jednak na tle śmierci i pogrzebu papieża Jana Pawła II.
Podstawowymi źródłami, które wyznaczają normy i obrzędy związane ze śmiercią i pogrzebem papieża określają obowiązujące aktualnie dwa zasadnicze dokumenty: jeden liturgiczny, drugi natury prawnej. Chodzi tu najpierw o księgę zawierającą obrzędy papieskiej liturgii pogrzebowej Ordo Exsequiarum Romani Pontificis wydanej przez Urząd Papieskich Nabożeństw Liturgicznych w roku 2000[1]. Drugim dokumentem jest Konstytucja Apostolska Jana Pawła II z dnia 22 lutego 1996 określająca zasady wyboru jego następcy na Stolicy Apostolskiej Universi Dominici Gregis[2]. Rozdział trzeci powyższego dokumentu, zwłaszcza art. 17 i 19 odnoszą się bezpośrednio do oficjalnego postępowania odpowiednich urzędowych osób Stolicy Apostolskiej po otrzymaniu wiadomości o śmierci papieża.
Księgę Ordo otwiera krótki reskrypt objaśniający jej iter redactionale autorstwa Mistrza Ceremonii Papieskich abp. Piero Marini’ego. Przypomina on najpierw, że po ogłoszeniu przez papieża Pawła VI Konstytucji Apostolskiej Romano Pontifici eligendo w roku 1975[3], została w roku 1978 zredagowana księga liturgii pogrzebowej De funere Summi Pontificis[4], zgodnie ze wskazaniami zawartymi w Konstytucji Liturgicznej (1963), podkreślającymi paschalny charakter śmierci chrześcijanina[5]. Z powyższej księgi korzystano przy liturgii pogrzebowej papieży Pawła VI oraz Jana Pawła I. Wymagała ona jednak przepracowania i uzupełnienia[6]. Owe redakcyjne prace zostały przeprowadzone przez Urząd Papieskich Nabożeństw Liturgicznych. Ich owoc, czyli nowe obrzędy papieskiej liturgii pogrzebowej zostały przesłane do aprobacji Ojcu Świętemu Janowi Pawłowi II. Na specjalnej audiencji udzielonej Mistrzowi Ceremonii Papieskich – abp. P. Marini’emu w dniu 5 lutego 1998, papież polecił opublikowanie powyższych obrzędów w formie księgi liturgicznej[7]. Nowość tej księgi, wydanej w roku 2000[8], poza oczywiście jej zawartością, której elementy przedstawimy w naszym opracowaniu, spoczywa także na fakcie, że jest ona w całości dwujęzyczna: łacińska i włoska[9]. Jej natomiast struktura odzwierciedla typiczny styl wszystkich, posoborowych ksiąg liturgicznych. Zasadniczy korpus księgi poprzedza wspomniany już reskrypt oraz „Wprowadzenie” (Proemium), w którym podkreślona jest najpierw teologia zmartwychwstania inspirująca obrzędy liturgii wszystkich zmarłych, a w sposób szczególny liturgii papieskiej. Z tej bowiem wiary wypływa i wynika całokształt posługi papieża w Kościele i dla Kościoła. Następny podrozdział „Wprowadzenia” omawia trzy stacje papieskiej liturgii pogrzebowej: w domu (apartamentach) papieża, w Bazylice Watykańskiej oraz w miejscu złożenia zwłok. Analizowane tutaj Ordo nie ogranicza się do samych jedynie tekstów i obrzędów liturgicznych, ale podaje także odpowiednie postanowienia prawne i zwyczajowe towarzyszące czynnościom związanym ze śmiercią i pogrzebem papieża. „Wprowadzenie” kończą dwa artykuły na temat Novendialiów (art. 18) oraz ewentualnych przystosowań i zmian obrzędowych będących w kompetencjach Mistrza Ceremonii Papieskich.
[1] Officium de liturgicis celebrationibus Summi Pontificis, Ordo Exsequiarum Romani Pontificis, E Civitate Vaticana 2000, ss. 438 (odtąd = Ordo).
[2] zob. Joannes Paulus II, Constitutio Apostolica Universi Dominici Gregis, De Sede Apostolica vacante deque Romani Pontificis electione, 22 februarii 1996, w: AAS 88 (1996), s. 305-343 (odtąd = UDG).
[3] Zob. Paulus VI, Constitutio apostolica, Romano Pontifici eligendo, w: AAS 67 (1975), s. 609-645 z dnia 1 października 1975 r.
[4] Zob. De funere Summi Pontificis (ex „Ordine Exsequiarum Summi Pontificis vita functi”), typis Polyglottis Vaticanis 1978, ss. 108. Księga ta nie podaje „autora” opracowania, nie zawiera również żadnego „Wprowadzenia” (Praenotanda). Warto tu przypomnieć, że Urząd Papieskich Nabożeństw Liturgicznych (Ufficio delle Celebrazioni Liturgiche del Sommo Pontefice) został oficjalnie powołany i zorganizowany w roku 1987 przez Mons. Piero Marini’ego, który już od 20 lat jest jego przewodniczącym. Wspomniane zaś powyżej Ordo Exsequiarum zostało wydane poniekąd „prywatnie”, techniką „małej poligrafii” w roku 1975 i znaleźć go można w Archiwum Urzędu Papieskich Nabożeństw Liturgicznych pod nr 0461. Pełen jego tytuł: Ordo Exsequiarum Summi Pontificis vita functi et Sacrorum Rituum Conclavis et Inthronizationis Summi Pontificis. Te obrzędy stanowią liturgiczne „dopełnienie” postulatów zawartych w Konstytucji Apostolskiej Pawła VI z dnia 1 października 1975 r. (zob. przyp. 3).
[5] Zob. KL 82.
[6] Zrozumiałe jest, że reskrypt abp. P. Marini’ego nie może w tym dokumencie podać szczegółów owego przepracowania. Porównując Ordo Exsequiarum z roku 1975 z obrzędami zawartymi w księdze De funere z roku 1978 (zob. przyp. 4), zauważamy., że ta ostatnia nie przejęła z tej pierwszej takich obrzędów jak:
p. 1: De viatico infirmo Summo Pastori conferendo (nn. 1‑2).
p. 5: De precibus fundendis pro Summo Pastore (n. 3)
De sacro celebrando pro infirmo Summo Pontifice morti proximo.
De expositione SS. mae Eucharistiae in Urbis ecclesiis.
p. 12: De visitatione a Cardinalibus Summo Pastori aegrotanti facienda (n. 4).
[7] Referujemy tutaj fakty zawarte w reskrypcie abp. P. Marini’ego (Rescriptum ex audientia Summi Pontificis) zob. Ordo, s. 6‑8.
[8] Ze względu na charakter tej księgi, na prośbę zresztą samego Ojca Świętego, całość nakładu przechowywano w Archiwum Urzędu Papieskich Nabożeństw Liturgicznych. „Światło dzienne” ujrzała ta księga dopiero pięć lat później w związku z pogrzebem papieża Jana Pawła II.
[9] Tym faktem należy wyjaśnić „podwójną” obszerność i objętość księgi Ordo, aż 438 stron!