Papież (z gr. – ojciec), będąc ojcem całego chrześcijaństwa i ojcem ojców, jak się wyraziło Koncyljum Chalcedońskie[1], pasterzem nie tylko owiec, ale i wszystkich pasterzy[2], jest także kapłanem, ofiarnikiem za świat cały; on, namiestnik Jezusa Chrystusa, w Jego imieniu przedewszystkiem Bogu kult oddaje.
---
Najpierwszym, najgłówniejszym i największym ołtarzem w każdym kościele, mającym więcej niż jeden ołtarz, jest ołtarz wielki – maius; ten jest centrem całego kościoła i wszyscy się doń podczas uroczystych nabożeństw zwracają. Nosi on rozmaite nazwy, stosownie do tego, kto na nim odprawia, lub w jakim kościele się znajduje. Jest on więc ołtarzem papiezkim – papale, w czterech wielkich bazylikach rzymskich: świętego Piotra na Watykanie, świętego Pawła za murami, świętego Jana na Lateranie i świętej Marji Większej[3], oraz w bazylikach, mających na to przywilej, - gdyż sam tylko papież może na nim celebrować, a kardynałowie mogą to czynić w szczególnych wypadkach, i to na mocy osobnej bulli, która się przybija do boku ołtarza; przypomina to starożytny obyczaj, gdy papież sam celebrował tylko, a otaczający go kapłani przyjmowali Komunją świętą.
Nowowiejski A. J. (abp.), Wykład liturgji Kościoła katolickiego, t. I, Warszawa 1893, s. 102, 321.
[2] Ś. Bernard. De consider., 1. II, c. VIII. Tytuł urzędowy Ojca świętego pełny jest taki: Namiestnik i wikarjusz Jezusa Chrystusa, Następca Księcia Apostołów, Najwyższy kapłan powszechnego Kościoła, Patrjarcha Kościoła Wschodniego, Prymas Włoch, Arcybiskup i Metropolita prowincji Włoskiej, proboszcz Laterański, Monarcha doczesny posiadłości Kościoła Rzymskiego.
[3] Macri (Hierolex. v. altare) opowiada, że Bonifacy VIII papież w roku 1301 udzielił przywilej odprawiania przy tych ołtarzach Jakóbowi pewnemu, opatowi świętego Pawła, i że ten przywilej również posiadają ci opaci, którzy na kapłaństwo wyświęceni zostali przez papieża.
Fanon jest to dodatkowa chusta w formie szerokiego, okrągłego kołnierza, uzupełniająca humerał papieski.
---
MSZA ŚW. W OKRESIE OD V DO VIII WIEKU
Źródła: Ordo Romanus I (por. str. 347). W tym okresie zachodzą głębokie przemiany w liturgii rzymskiej. Msza święta jest przede wszystkim ofiarą i Chrystusa, i Kościoła. Zaznacza się zwłaszcza rozwój pierwszej części liturgii pod wpływem zorganizowanego katechumenatu. Ustala się perykopy lekcyjne i ewangeliczne. Msza papieska w kościołach stacyjnych odbywa się z dużym przepychem. Dużą rolę odgrywa schola. W pierwotnym kanonie rzymskim zachodzą pewne zmiany zasadnicze, dzięki którym powstaje tekst jaki nam podają źródła z VII w.
---
MSZA KATECHUMENÓW
Pod względem historycznym odróżniamy we Mszy katechumenów trzy warstwy, które się nakładały pomiędzy I a XVII w. Są to: B. Procesja, która się rozwinęła między IV a XI w.; nazywamy to liturgią bazylikalną, gdyż rozwinęła się ona w czasach rozkwitu bazylik rzymskich. Nazywają ją również liturgią stacjonalną, od statio.
Wierusz – Kowalski J. (ks.), Liturgika, Warszawa 1955, s. 93, 204, 211.
Author: B. K.
| Posted at: 1:37 PM |
Filed Under: Editorial
|
Niemal na samym początku autor portalu pisał o "szerszym punkcie widzenia". Dziś może on dodać, że ciągle się on powiększa - w ostatnich dniach otwarte zostały dwie nowe sekcje portalu: "Publikacje" oraz "Teksty liturgiczne". W tej pierwszej umieszczane będą wszelkie książki wydawane pod patronatem portalu lub autonomiczne opracowania, czy prace redakcyjne. W tej drugiej gromadzone będą wszelkie teksty liturgiczne, jak papieska błogosławieństwa, czy fragmenty obecnych i dawnych ksiąg liturgicznych.
W chwili obecnej zachęcamy do lektury i informowania swych znajomych o pierwszej pracy redakcyjnej opublikowanej przez autora portalu "Caeremoniale Romanum", którą stanowią obszerne fragmenty z piątego tomu "Wykładu liturgii Kościoła katolickiego" abp. Nowowiejskiego - przedstawiają one solenną Mszę świętą sprawowaną przez papieża. Natomiast w dziale z tekstami liturgicznymi pojawiły się m. in. reskrypty z takich ksiąg, jak: Ordo Exequiarum Romani Pontificis, Ordo Rituum Conclavis, Ordo Rituum pro Ministerii Petrini initio Romae Episcopi. Niewątpliwie wielu Czytelników i Gości portalu zainteresuje także tekst Ordo Romanus primus w oryginale (łacina) i w tłumaczeniu na język angielski.
Na pasku bocznym portalu (na dole) pojawiły się materiały (grafiki) promujące naszą stronę (aby pobrać je w większym rozmiarze, należy kliknąć na interesującą nas grafikę). Na kanale video umieszczone zostały także klipy, które zachęcają do odwiedzenia miejsca, w którym się teraz znajdujemy (a które i tutaj zostały zamieszczone). Materiały te można oczywiście dowolnie umieszczać na swych stronach internetowych.
Prawo ustalania form obrzędowych w diecezji zawsze należało do biskupa. Jednak biskupi, w organizowaniu liturgii, zawsze uznawali nadrzędne prawo biskupa Rzymu. Dla prowincji kościelnych przepisy ustanawiały synody biskupów.
s. 41
PRAWO LITURGICZNE A KONSTYTUCJA O LITURGII
Papież z racji swego urzędu ma najwyższa, pełną, bezpośrednią i powszechną władzę w Kościele (KPK, kan 331; KK 22). Do papieża jako najwyższego prawodawcy, należy „kierowanie liturgią w całym Kościele, wydawanie ksiąg liturgicznych i potwierdzanie ich przekładów na języki narodowe, oraz czuwanie nad tym, by zarządzenia liturgiczne były wiernie przestrzegane” (KPK 838 § 2).
Najwyższe prawo Stolicy Apostolskiej wynika z samej natury liturgii, którą wykonuje się w imieniu Chrystusa i Kościoła z ich polecenia. Łączy się to także z nauką o Mistycznym Ciele Chrystusa i karnością kościelną. Treść modlitw musi się zgadzać z dogmatami wiary. Stróżem wiary jest papież, któremu w osobie św. Piotra Chrystus przekazał władzę nieomylnego urzędu nauczycielskiego.
W odnowionej liturgii aktem swojej najwyższej władzy papieża były między innymi Konstytucje apostolskie wydawane po Soborze w związku z publikacją ksiąg liturgicznych, wprowadzających jakieś istotne zmiany w strukturze obrzędów. Były to np.: konstytucja apostolska papieża Pawła VI Pontificalis Romani recognitio, wprowadzająca odnowione obrzędy święceń diakona, prezbitera i biskupa, z 18 VI 1968 r.; konstytucja apostolska Missale Romanum promulgująca nowe wydanie Mszału Rzymskiego, z 3 IV 1969 r.; konstytucja apostolska Laudis canticum ogłaszająca posoborową księgę Liturgii Godzin, z 1 XI 1970 r.; konstytucja apostolska Divinae consortium naturae wydana w związku z odnową liturgii bierzmowania, z 15 VIII 1971 r.; konstytucja apostolska Sacram unctionem infirmorum ogłaszająca odnowione obrzędy sakramentu namaszczenia chorych z 30 I 1972 roku.
Papież wydaje stosowne dokumenty dotyczące spraw liturgicznych, jak reskrypt, bulla, breve, motu proprio, encyklika, albo działa przez odpowiednie urzędy.
Przede wszystkim chodzi o Kongregację Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, istniejącą pod tą nazwą od 28 VI 1988 r. Działa ona w imieniu i mocą autorytetu Stolicy Apostolskiej, do której należy zarządzanie liturgią Kościoła powszechnego, wydawanie ksiąg liturgicznych, zatwierdzanie ich przekładów na języki nowożytne, dokonane staraniem Konferencji Episkopatów poszczególnych krajów lub regionów. Kongregacja działa we współpracy z Kongregacją Nauki Wiary w sprawach dotyczących jej kompetencji.
s. 43-44
LITURGIA RZYMSKA OD IV DO VIII W.
Liturgia rzymska tak się wówczas rozwijała, że Grzegorz Wielki musiał wprowadzić pewne skróty. Mimo wielkich przemian w imperium i najazdów barbarzyńskich, liturgia żyła i rozwijała się, jednocząc społeczność Miasta.
W kształtowaniu się liturgii rzymskiej pewną rolę odegrały obrzędy związane z chrztem. Instytucji katechumenatu towarzyszyły, bowiem różne obrzędy liturgiczne, szczególnie w okresie Wielkiego Postu, kiedy to katechumeni przygotowywali się intensywnie do przyjęcia chrztu świętego w Wielką Sobotę.
Oprócz prostszych form liturgii niedzielnej i świątecznej, odprawianej w kościołach parafialnych Rzymu (tituli), ludność Miasta mogła brać udział w coraz wspanialszej liturgii stacyjnej. Była to uroczysta liturgia odprawiana przez papieża, w obecności jego dworu i społeczeństwa w jednym z kościołów Rzymu (statio). Liturgię stacyjną odprawiał papież kolejno w różnych kościołach.
(…)
W sprawowaniu liturgii znakomitą rolę odegrały rozwijające się zespoły śpiewacze (scholae cantorum). Należały do nich śpiewy procesyjne Mszy oraz śpiewy związanych z liturgią godzin.
Za czasów tzw. papieży syryjskich, zwłaszcza Sergiusza I (zm. 701 r.) zaznaczały się znów wpływy liturgii wschodnich na liturgię rzymską, np. śpiewy w formie litanijnej, oraz kult świętych wschodnich.
s. 63-64
Z drugiej połowy VII wieku pochodzi księga zwana Ordo Romanus. Później powstawały dalsze Ordines, dlatego pierwsze oznaczano jedynką rzymską: Ordo Romanus I (primus). Zawiera szczegółowy opis papieskiej liturgii mszalnej. Jest to zatem najstarszy ceremoniał rzymski. Zachowane Ordines oznaczono cyframi rzymskimi II, III, IV itd. Jest ich około pięćdziesiąt. Cenionymwydawcą jest M. Andrieu, Ordines Romani, Louvain 1931-1961.
s. 65
VI. MSZA ŚWIĘTA
ROZWÓJ HISTORYCZNY
Między IV, a XI w. papież odprawiał Mszę w różnych kościołach Rzymu. Kościół wyznaczony na sprawowanie liturgii przez papieża nazywano statio, stąd powstała nazwa liturgia stacyjna. Miała ona charakter pokutny bądź uroczysty. W dni pokutne wierni miasta Rzymu gromadzili się w wyznaczonym kościele, skąd w procesji ruszali ze śpiewem litanii do kościoła stacyjnego, w którym papież odprawiał Mszę świętą wotywną o charakterze pokutnym lub błagalnym. W dni świąteczne wierni od razu gromadzili się w kościele stacyjnym na uroczystą liturgię pod przewodnictwem papieża.
W VII w. wg Ordo Romanus I i Sakramentarza Gregoriańskiego, obrzędy Mszy świętej miały już ustaloną strukturę, która wyglądała następująco:
- Wyjście procesyjne do ołtarza z towarzyszącym śpiewem psalmu z antyfoną dostosowaną do obchodu liturgicznego;
- Kyrie eleison;
- Gloria in excelsis Deo (gdy Mszę św. Odprawiał biskup);
- oracja, która wprowadzała wiernych w liturgię dnia;
- dwa czytania (lekcja i Ewangelia);
- między czytaniami kantor śpiewał graduał i „Alleluja”;
- homilia;
- przygotowanie darów ofiarnych;
- śpiew w czasie procesji z darami: antyfona i psalm;
- modlitwa nad darami;
- dialog, prefacja, Święty, Kanon Rzymski;
- Pater noster ze wstępem i zakończeniem (embolizm);
- łamanie postaci chleba, z towarzyszącym śpiewem Angus Dei;
- procesja komunijna, ze śpiewem psalmu (np. Ps 33).
s. 185-186
LITURGIA EUCHARYSTYCZNA
Obrzęd zmieszania Postaci jest pozostałością historyczną, której nie da się jednoznacznie wyjaśnić. (…).
W historii, zmieszanie postaci miało różną formę. Jedną z nich był ryt Sancta. Polegał na tym, że papież po łamaniu chleba, jedną cząstkę zostawiał, aby w czasie następnej Mszy świętej wpuścić ją do kielicha. Ryt ten oznaczał ciągłość Ofiary Chrystusowej (Ordo Rom. II nr 6). Każda następna Msza św. to jedna i ta sama Ofiara Chrystusa. Drugą formą łamania postaci, to ritus fermenti. Polegał na tym, że papież wysyłał akolitów lub diakonów do kościołów tytularnych Rzymu (tituli), z cząstką Chleba eucharystycznego, którą celebransi sprawujący tam liturgię wpuszczali do swoich kielichów. Obrzęd ten symbolizował jedność Ofiary Chrystusowej. Msze święte odprawiane w różnych miejscach uobecniają tę samą Ofiarę Chrystusa (Innocenty, I, List 25 do Decencjusza z Gubbio, z 416 r.). Również biskupi wysyłali cząstki konsekrowanego chleba swoim prezbiterom, a także wymieniali je między sobą, podkreślając tym jedność Ofiary Chrystusowej i jedność kapłaństwa. Od początku IX w. w kościołach poza rzymskich celebrans odłamywał cząstkę konsekrowanej Hostii i zanurzał w kielichu jako namiastkę ritus fermenti (Ordo Rom. III, 3).
s. 222
OBRZĘDY ZAKOŃCZENIA
Błogosławieństwo. W najstarszej Mszy rzymskiej modlitwa nad ludem (oratio super populum) była modlitwą o błogosławieństwo. Oprócz tego papież i biskupi, około V w., po Mszy świętej, w drodze do zakrystii błogosławili lud (Peregrinatio Aetheriae 24, 2; Ordo Rom. I, 126). W liturgii rzymskiej błogosławienie było w zasadzie przywilejem biskupa. Kapłan mógł błogosławić tylko wtedy, gdy biskup był nieobecny.
s. 226
Odesłanie czyli zwolnienie wiernych po zakończeniu Mszy świętej oznajmiał diakon. W starożytności czynił to słowami: Ite missa est (Ordo Rom. I, nr 124), na co wierni odpowiadali: Deo gratias, które było zwięzłym i zarazem serdecznym podziękowaniem za błogosławieństwo, które spłynęło na uczestników Mszy świętej. Potwierdzają to najstarsze rzymskie Ordines. Fakt takiego odesłania sięga czasów św. Augustyna i Konstytucji Apostolskich.
s. 227
Ks. Tarsycjusz Sinka, Zarys liturgiki, Kraków 2006.
Dzięki uprzejmości ks. Jerzego Stefańskiego, publikujemy kolejny artykuł jego autorstwa. Tym razem autor omawia w nim czas, gdy Stolica Apostolska była w stanie wakatu po śmierci Sługi Bożego Czcigodnego Jana Pawła II, a także obrzędy wyboru jego następcy Ojca Świętego Benedykta XVI. Artykuł ten został pierwotnie opublikowany w książce: Odnowa liturgii trwa, Włocławek 2008 (s. 27-39).
Czas upływający od chwili zgonu papieża do dnia wyboru jego następcy określany jest tradycyjną, „techniczną” formułą jako Sede Vacante (odtąd = SV). Okres ten wypełniony jest szeregiem inicjatyw ustalonych przez prawodawstwo kościelne, które normuje dalsze, zwyczajne funkcjonowanie i zarządzanie Kościołem i zarazem zmierza do uporządkowanego przygotowania wyboru nowego papieża. Aktualnie obowiązujące są w tej materii postanowienia Jana Pawła II zawarte w Konstytucji Apostolskiej z dnia 22 lutego 1996 Universi Domnici gregis[1].
W naszej rozprawie[2] chcemy przybliżyć najważniejsze z tych wydarzeń wypełniających okres SV, kładąc punkt ciężkości na obrzędowych inicjatywach związanych z przygotowaniem i przebiegiem Conclave, które w dniu 19 kwietnia 2005 wybrało papieżem Benedykta XVI.
[1] Zob. Johannes Paulus II, Constitutio Apostolica Universi Dominici Gregis, De Sede Apostolica vacante deque Romani Pontificis electione, 22 februarii 1996, w: AAS 88(1996)305-343 (odtąd = UDG).
Warto tutaj za powyższym dokumentem przypomnieć, że prawie wszyscy papieże XX wieku opublikowali relatywne rozporządzenia regulujące zasady wyboru nowego papieża, zob. np. Paulus VI, Constitutio Apostolica Romano Pontifici eligendo, 1 X 1975, w: AAS 67(1975)609‑645; Johannes XXIII, Motu proprio Summi Pontificis electio, 5 IX 1962, w: AAS 54(1962)632-640; Pius XII, Constitutio Apostolica Vacantis Apostolicae Sedis, 8 XII 1945, w: AAS 38(1946)65-99, itd.
[2] Niniejsze opracowanie jest częścią swoistego „tryptyku” artykułów na temat prawodawstwa, liturgii i zwyczajów związanych ze śmiercią i pogrzebem papieża, okresem Sede Vacante, Conclave oraz początkiem posługi nowego papieża. Część pierwszą związaną z obrzędami pogrzebowymi odnoszącymi się do osoby papieża, w oparciu o Ordo Exsequiarum Romani Pontificis z roku 2000 zob. J. Stefański, Liturgia pogrzebu papieża. W rocznicę śmierci Jana Pawła II (1978-2005), w: M. Olczyk, P. Podeszwa (red.), Evangelizare pauperibus, Gniezno 2007, ss.475-491. Część trzecia „tryptyku” omawia obrzędy liturgiczne związane z początkiem nowego pontyfikatu w oparciu o księgę Ordo rituum pro ministerii petrini initio Romani Episcopi, E Civitate Vaticana 2005, pp. 228. Ukaże się ona w Studia Gnesnensia.
---
Całość artykułu można pobrać w sekcji z dokumentami portalu "Caeremoniale Romanum"
Author: B. K.
| Posted at: 1:13 PM |
Filed Under: Editorial
|
Trzy dni temu minęły już dwa miesiące od pierwszego wpisu zamieszczonego na tym portalu. Nosił on tytuł "Daleka droga przed nami..." - i rzeczywiście nadal ona taką pozostaje. Chciałbym tutaj dokonać krótkiego podsumowania tych dwóch miesięcy istnienia portalu "Caeremoniale Romanum".
Rozpocznę od statystyk. Przed te dwa miesiące stronę odwiedzono ponad dziesięć tysięcy razy (10.000) z pięćdziesięciu sześciu (56) krajów świata (oczywiście najwięcej odwiedzeń jest z polski, następnie ze Stanów Zjednoczonych i Włoch). Bardzo ważne dla autora strony jest to, że najwięcej odwiedzin z Italii ma swe źródło w Rzymie (o czym także poniżej). Do tej porty (wraz z tym wpisem) światło dzienne ujrzało sześćdziesiąt osiem (68) różnego rodzaju wpisów (artykuły, materiały wideo, dokumenty, etc.). Autor strony dokłada starań, aby codziennie pojawiały się nowe materiały. Portal posiada przynajmniej dziewięćdziesięciu pięciu (95) wiernych czytelników, którzy zrzeszeni są pod banderą strony na portalu facebook.com, którym za obecność bardzo serdecznie dziękuję. Jeśli chodzi o dostępne materiały, to na naszym kanale youtube umieszczonych zostało już pięćdziesiąt klipów; albumów ze zdjęciami przedstawiającymi bądź to liturgie papieskie, bądź to (o wiele rzadziej) fragmenty różnych publikacji, opublikowano równo trzydzieści (30).
W ciągu tego krótkiego czasu (dwa miesiące) portal przeszedł już pewną ewolucję. Przede wszystkim wykształciła się jego zasadnicza koncepcja, wydaje się, że zgodna z tym, o czym autor strony pisał na początku. Można uznać, że największym sukcesem było utworzenie działu "Dokumenty", gdzie w przystępnej formie gromadzona jest literatura dotycząca liturgii papieskiej w różnych językach (obecnie: polski, angielski, włoski).
Warto nadmienić, że w najnowszym (czwartym) numerze biuletynu Tradycji katolickiej "Nova et Vetera" umieszczony został baner zachęcający do odwiedzenia portalu caeremonialeromanum.com. M. in. z tego względu ta notka zatytułowana jest w taki, a nie inny sposób. Wszystkich zaś Czytelników i Gości portalu zachęcam do lektury tego biuletynu, jak i składania cegiełek na szczytne cele podejmowane przez Instytut Summorum Pontificum.
Z tego miejsca, autor strony, chciałby także zaapelować do Czytelników i Gości portalu o pomoc, a mianowicie, jeśli ktoś jest w stanie pomóc w sprawach, o których napisano w tym miejscu, byłby ogromnie wdzięczny za kontakt.
Z tego miejsca chcę serdecznie podziękować ks. Jerzemu Stefańskiemu, ks. Michałowi Kowalskiemu, sdk. Sergiuszowi Orzeszce, p. Tomaszowi Dekertowi i p. Arkadiuszowi Robaczewskiemu za nieocenioną życzliwość i pomoc, a także otwartość na współpracę.
Z całego serca dziękuję także za dobre słowa ks. prałatowi Guido Mariniemu (pełniącemu służbę Mistrza Ceremonii u boku Ojca Świętego Benedykta XVI), który udzielił błogosławieństwa na dalszy rozwój portalu, a także za wszelkie inne dobro, które wyświadczył.
Mons. Guido Marini, Reverendissimo Padre - Grazie con tutto il mio cuore
W liturgii na Zachodzie przyjmuje się język łaciński, który dopuścił do liturgii papież Kalikst I (217 – 222). Pochodził on z niewolników, posługujących się tym właśnie językiem, pragnął więc jako papież przybliżyć liturgię tym najniższym warstwom społecznym. Wprowadzenie łaciny wywoływało początkowo opory. Latynizacja liturgii rzymskiej dokonywała się stopniowo. Jeszcze bowiem w VII wieku w liturgii rzymskiej były w użyciu dwa języki. Śpiewy i modlitwy przeplatały się po łacinie i po grecku. Stąd do dziś zachowany zwyczaj w Mszy św. papieskiej śpiewania Ewangelii w obu tych językach.
Szczególne uroczyście sprawowana była liturgia papieska w kościołach rzymskich, która rozwijała się na przestrzeni od V do VIII wieku. Znamy ją nie tylko z sakramentarzy, ale i „Ordines” – ksiąg opisujących dokładnych porządek liturgii mszalnej[1].
Z wielu zachowanych, najbardziej znany jest Ordo Romanus I, pochodzący z końca VII w. Jest w nim opis uroczystej Mszy Wielkanocnej. W opisie tym obserwujemy bardzo bogatą w obrzędy liturgię mszalną, a w niej m. in. trzy uroczyste procesje – na wejście, z darami i na Komunię, którym towarzyszy śpiew wykonany przez scholę. Komunię św. udziela się wiernym pod dwoma postaciami. Czytania wykonuje subdiakon (Epistołę) i diakon (Ewangelię). Papieżowi, przewodniczącemu liturgii, towarzyszą biskupi, kapłani, diakoni i subdiakoni oraz liczna asysta niższego stopnia. Brak tu już jednak owych, tak charakterystycznych dla liturgii wcześniejszego okresu, modlitw litanijnych, które znane były w IV wieku na Wschodzie i Zachodzie. W swej reformie papież Gelazy I († 492) miał litanię ową przesunąć na początek Mszy (nie jak było dotąd, czyli po czytaniach Pisma św.), a Grzegorz Wielki upraszczając liturgię rzymską, miał skrócił jeszcze ową modlitwę, którą w dni powszednie zaprzestano odmawiać. Pozostałością tej modlitwy jest już samo tylko wezwanie „Kyrie eleison, Chryste eleison”.
Świerzawski W. (ks., red.), Msza święta, Mysterium Christi, t. III, Kraków 1992, s. 37, 51-52.
[1] Ordines opublikowali m. in. G. Cassander i M. Hittorp (w XVI w.) J. Mabillon – M. Germain (XVII w.), L. Duchesne (XIX w.) i M. Andrieu wydał w latach 1931 – 1961 krytyczne opracowanie zbioru wszystkich “Ordines” rzymskich. Zebrane 50 „ordo” podzielił na 10 grup; I tak np. do pierwszej z nich zaliczył I – X Ordo dotyczące mszy papieskiej i biskupiej; w drugiej grupie zamieścił Ordo XI związane z obrzędem chrzcielnym; w III grupie zamieścił Ordo XII – XIV podające porządek śpiewów i czytań. Do IV grupy włączył Ordo XV – XIX, porządkujące liturgię monastyczną Por. A. Nocent, Storia dei libri liturgici romani; Gli Ordines, w: Anàmnesis, II, 163 – 165.
Papież - biskup Rzymu, Pierwszy w kolegium biskupów i przez to gwarant jedności dla wszystkich, którzy pozostają z nim we wspólnocie. Znajduje to swój wyraz głównie w tym, że jego imię jest wymieniane w modlitwie eucharystycznej. Średniowieczne insygnium w postaci potrójnej korony (tiara) nie jest już obecnie przez papieży używane; ze szczególnych cech liturgicznych zachował się przede wszystkim zwyczaj, że papież przy przeistoczeniu ukazuje Ciało i Krew Chrystusa na trzy strony.
Tiara - ozdobiony trzema koronami kołpak, który nosił papież podczas uroczystej celebry przy wejściu i wyjściu. Odłożona symbolicznie przez Pawła VI w 1963 roku, przestała być odtąd używana.
Rupert Berger, Mały słownik liturgiczny, Poznań 1990, s. 114, 164
Okres ten cechuje się rozwojem modlitwy powszechnej, a także jej pewnymi zmianami. W Rzymie do V wieku praktykowano tzw. orationes sollemnes. Miały ona następujący przebieg: diakon śpiewał wezwanie, następnie wszyscy modlili się w ciszy, po czym kapłan zbierał modlitwy wszystkich we wspólną kolektę, którą zebrani zatwierdzali doksologią „Amen”. Podczas całej modlitwy wierni stali, a w nabożeństwach o charakterze bardziej pokutnym klęczeli. Ten typ modlitwy powszechnej pozostał do dzisiaj w liturgii sprawowanej w Wielki Piątek na cześć Męki Pańskiej.
Pod koniec IV wieku pojawiła się w Rzymie inna, litanijna forma modlitwy powszechnej. Na intencje, które podawał kapłan lub diakon wierni odpowiadali „Kyrie eleison” Papież Gelazy I usystematyzował tę modlitwę (miała ona siedemnaście wezwań po czternastu wierni odpowiadali Kyrie eleison, a po trzech ostatnich Użycz Panie, użycz), a także zmienił jej miejsce w strukturze Eucharystii przenosząc ją do obrzędów wstępu, tuż po pozdrowieniu zebranych[1]. Ta forma modlitwy nosiła nazwę Deprecatio Gelasii i wydaje się, iż była zaczerpnięta z liturgii wschodniej[2]. Przetrwała ona jednak niespełna sto lat. Z powodu trudności związanych z wykonaniem tej modlitwy, zwłaszcza w mniejszych kościołach i w czasie tygodnia, papież Grzegorz Wielki zniósł obowiązek odmawiania jej pozostawiając jedynie wezwanie Kyrie eleison. Tak więc koniec złotego okresu liturgii to także koniec modlitwy powszechnej w liturgii rzymskiej[3].
Zastępcze formy modlitwy powszechnej
Fakt, iż modlitwa powszechna zniknęła z liturgii papieskiej nie oznaczał jej powszechnego zaniku. Jak twierdzą niektórzy liturgiści, modlitwa powszechna pozostałą w licznych kościołach parafialnych nie tylko poza Rzymem, ale nawet w samym Rzymie, mimo iż zniknęła z oficjalnych ksiąg liturgicznych[4]. Jej formy stały się bardziej zróżnicowane.
P. Oleksy, Modlitwa powszechna w celebracjach liturgicznych, Zeszyty Formacji Liturgicznej, z. III, Kraków 2006, s. 19-20.
[1] Por. B. NADOLSKI, dz. cyt., s. 158; J. JANICKI, dz. cyt., s. 240.
[2] Wydaje się, że Deprecatio Gelasii mogła być oparta na Ektenii pokoju, znanej między innymi z liturgii bizantyjskiej. Z tą tezą nie zgadzają się jednak niektórzy współcześni badacze modlitwy powszechnej twierdząc, że taka forma modlitwy istniała w obrządkach zachodnich już wcześniej. Por. B. NADOLSKI, dz. cyt., s. 159.
[3] Por. B. NADOLSKI, dz. cyt., s. 159; J. JANICKI, dz. cyt., s. 240.
[4] Francuski badacz P. M. Gy twierdzi, że modlitwa powszechna, choć zniknęław liturgii papieskiej, to jednak była kultywowana w Rzymie w liturgii sprawowanej przez prezbiterów. Cyt. za: B. NADOLSKI, dz. cyt., s. 158.
Najstarszym świadectwem dotyczącym samej księgi liturgicznej jest Sacramentarium Veronense[1]. Pochodzi ona – przypisywana początkowo papieżowi Leonowi I – z drugiej połowy VI wieku i zawiera teksty rzymskiej służby Bożej podczas Roku Pańskiego z wyjątkiem miesięcy od stycznia do kwietnia. Tekst przypisywany papieżowi Gelazemu, choć faktycznie pochodzący z wieku VII, Sacramentarium Galesianum, był przeznaczony dla rzymskiego kościoła tytularnego[2]. Redakcyjnej pracy papieża Grzegorza I (590-604) zawdzięczamy swoje powstanie Sacramentarium Gregorianum, które zawiera papieską liturgię stacyjną w ciągu roku. Przepracowany nieco egzemplarz tegoż Sakramentarza został przesłany Karolowi Wielkiemu z myślą o ujednoliceniu liturgii w Kościele frankońskim[3]. Te rzymskie księgi liturgiczne zawierają niemal wyłącznie teksty liturgiczne, nie podają natomiast przebiegu samej celebracji. Dopiero tzw. Ordines zawierają to, co nazwano później „rubrykami”. Ordines Romani[4] powstawały przeważnie na północ od Alp, ale zawierają także rzymskie tradycje, które można zrekonstruować na podstawie uzupełnień i dodatków. Ordines prowadziły do dalszych ksiąg liturgicznych, z których największe znaczenie ma opracowany ok. 950 roku przez benedyktynów z klasztoru św. Albana w Moguncji Pontyfikał rzymskogermański.
Kunzler M., Liturgia Kościoła, Podręczniki Teologii Katolickiej, t. X, Poznań 1999, s. 149-150.
[3] Por. K. Mohlberg, A. Baumstark, Die älteste erreichbare Gestalt des Liber Sacramentorum anni circuli der römischen Kirche, Münster 1927 (LQ 11/12); K. Gamber, Wege zum Urgregorianum, Beuron 1956; tenże, Codices Liturgici Latini antiquiores, Fribourg 1963.
[4]Por. M. Andrieu, Les Ordines Romani du haut moyen-âge, t. I-V, Louvain 1931-1961.
Ministers and Their Vesture. The Celebrant will be a Cardinal and will sit at the faldstool on the Epistle side; his Ministers will sit, uncovered, at his right, on the bottom step of the altar (the Assistant Priest of the Mass, in cope as usual, is at the Celebrant’s right; the Deacon is at the A.P.’s right, and the Subdeacon is at the Deacon’s right).
The Pope’s cope will be either red or white, as appropriate to the occasion; at a Requiem, he wears red cope, violet stole, and the silver mitre edged in gold.
The Cardinals attend in cappa magna; their trainbearers, in purple cassock and crocea, will hold their birettas. The senior Cardinal Priest, in cappa magna, will act as the Pope’s Assistant Priest; and the Pope will be flanked at the throne by two Cardinal Deacons, also in cappa magna. They will have their zucchettos but will not wear the biretta.
The Prefect of Apostolic Ceremonies is present also at the throne, in surplice and rochet; the Pope’s mitre will be borne by the Dean of the Roman Rota, in surplice, rochet, and veil; and the Prince Assistant, the Archbishop Book-Bearer, and the Archbishop Candle-Bearer will be on hand. Both of these latter are in copes. The Pope’s candle is not held in a candlestick.
The Celebrant will not have a crozier, nor the hand-candle, and his insignia-bearers do not wear copes. The rite of Pontifical Mass at the faldstool will be followed, except for the details noted in this outline.
Blessings, Kisses, Reverences. During the Mass, all blessings will be given by the Pope. The Deacon will not offer the ceremonial kisses when at the altar, except that he will kiss the paten, chalice, and the Celebrant’s hand during the Offertory, and he kisses the paten and the Celebrant’s hand at the Libera nos. The Celebrant’s attendants do not genuflect or kneel to him.
Incensations. The Celebrant will be incensed at the beginning of Mass and during the Offertory as usual, but with only two double swings. He is not incensed after the Gospel.
The Pope will be incensed, immediately after the Celebrant, at the beginning of Mass and during the Offertory. He will also be incensed, instead of the Celebrant, after the Gospel. The Cardinal Assistant Priest (who should be the Dean of Cardinal Priests, if available) always incenses the Pope.
Beginning. As is the rule for Pontifical Masses, the Asperges never occurs. The Celebrant will sit at the faldstool to await the Pope; when the Pope arrives, the Celebrant is unmitred, rises, and bows low to the Pope, who then kneels at a prie-dieu before the altar. Before the Pope rises, the Celebrant and his Ministers take their places at his left for the beginning of Mass; and when the Pope rises, the prie-dieu will be taken away by two Masters of Ceremonies. The Holy Father says the prayers at the foot of the altar with the Celebrant until after Indulgentiam; then the Celebrant will step back and finish the prayers (Deus, tu conversus, etc.) with his Ministers, while the Pope continues with his Assistant Cardinal Deacons. After this, the Pope receives the mitre and goes to the throne, where he gives up the mitre.
Kyrie. For the recitation of the Kyrie (and also for the Gloria, Credo, Sanctus, and Agnus Dei), the Cardinals form a circle around the Pope’s throne to say it with him; afterward, he dismisses them with a sign of the cross. He sits as usual, mitred, after reciting the Gloria and Credo.
Epistle. The Subdeacon will face partly toward the Pope while singing the Epistle. When finished, he will kiss the Pope’s foot.
Gospel. The Deacon will kiss the Pope’s foot before, not after, fetching the Gospel book from the altar; while singing the Gospel, he should face toward the Pope. The Pope alone kisses the Gospel book and alone is incensed after the Gospel.
Offertory. For the blessing of the water, the Subdeacon kneels, holding up the cruet, and says to the Pope, Benedicite, Pater sancte. (This is the standard form for asking the Pope to bless something.)
After altar and Celebrant have been incensed, the Pope’s Cardinal Assistant Priest kneels to incense the Holy Father, who remains seated. The Deacon will be at the Cardinal A.P.’s right; he will receive the thurible from him and proceed with incensing the choir and the Subdeacon as usual. The thurifer will incense the Deacon and servers.
Canon. From after the recited Sanctus until after the Elevation of the Chalice (on penitential occasions, until the end of the Canon), the Pope will kneel bareheaded at a faldstool before the altar, flanked by the Assistant Cardinal Deacons, who hold the edges of his cope, and escorted by the prelates who attend him at the throne; he will wear mitre and zucchetto while passing from throne to faldstool and vice versa. At the proper time, the Pope will receive the zucchetto and mitre, rise from the faldstool, and genuflect; he then returns to the throne, where he will stand, head uncovered, for the rest of the Canon.
While the Pope kneels before the altar, the Subdeacon steps toward the Epistle side and partly faces him; when the Pope leaves, the Subdeacon will stand facing the altar squarely as usual.
During the Canon, the four torchbearers will split up into two pairs, facing each other across the sanctuary.
Pax. The Celebrant gives the Pax (if it will be given) only to the Pope’s A.P., who gives it to the Pope, who in turn gives it to both of his Assistant Cardinal Deacons. After the Agnus Dei, the Celebrant’s A.P. goes, escorted by the Celebrant’s M.C., to the Pope’s Cardinal A.P. to receive the Pax; when he has received it, he gives it to the senior Cardinal of each rank seated in choir, then to the other major dignitaries (down to Papal Privy Chamberlains inclusively); finally he gives the Pax to the Celebrant’s M.C. and returns to the altar.
Meanwhile, when the Celebrant’s M.C. has received the Pax, he will give it to other prelates present, then to the Deacon (who passes it to the Subdeacon), and lastly to the servers.
End of Mass. As Metropolitan of the Roman Province, the Pope will have his metropolitan cross (held by the junior auditor of the Rota, vested in tunicle and kneeling) before him at the Blessing, so he will give this unmitred if it will be given. The Pope’s Cardinal A.P. will announce the Plenary Indulgence, if it will be granted, in Latin and Italian. The Last Gospel is omitted.
W ceremoniale Mszy rzymskiej, odprawianej przez papieża lub jego zastępcę, dwa jej momenty głównie szczególniejszy blask otrzymały: pochód celebransa do ołtarza i głoszenie ewangelii. Ofiarowanie, łamanie chleba i łączenie go z postacią wina nie są uwydatnione zewnętrznymi obrzędami i nie rzucają się w oczy widza. Pochód do ołtarza zaprawdę był wspaniały. Gdy papież wychodzi z zakrystii, na jego znak subdiakon mappulą (chustą, którą konsulowie nosili w prawej ręce, jako znak władzy, i którą potrząsali, aby dać znać, że można rozpocząć igrzyska) potrząsał, dając znak, aby rozpocząć antyfonę ad introitum. W pochodzie papieża poprzedzało 7 akolitów, niosących świece, 7 diakonów i 7 subdiakonów; jeden z tych ostatnich trzymał w ręku dymiącą kadzielnicę. Wszyscy, od papieża do akolitów, przybrani byli w planety bez rękawów. Chór śpiewaków, podzielony na dwie grupy, już zajmował miejsce w prezbiterium, zwrócony twarzą do ołtarza; gdy orszak celebransa wchodził do kościoła, chór śpiewał introit. Wszedłszy do prezbiterium, akolici stawali, czterech po jednej stronie, trzech po drugiej. Subdiakoni czynią toż samo. Celebrans zbliża się do stóp ołtarza i pochyla się głęboko, lecz zaraz wyprostowawszy się, modli się w milczeniu chwilę, daje towarzyszącym mu pocałunek pokoju i znowu się modli, dopóki na znak jego introit się nie ukończy. Następnie Kyrie eleison się śpiewa, a papież udaje się do swego tronu. Gdy na znak jego Kyrie się ukończy, papież intonuje "Gloria", które chór w całości odśpiewuje. Po ukończeniu tego hymnu, celebrans, stojąc, pozdrawia obecnych słowy: "Pax vobis" (gdy był kapłanem, prawdopodobnie mówił: "Dominus vobiscum"); po odpowiedzi wiernych, dodawał zaraz "Oremus" i odczytywał kolektę. Za czym siadał, aby słuchać czytania epistoły; wszyscy ministrzy czynią to samo, z wyjątkiem subdiakonów, którzy stoją przy ołtarzu, czterech z prawej strony, trzech z lewej. Subdiakon, mający czytać epistołę, idzie sam na ambonę. Obrzęd czytania ewangelii niewiele różni się od tego, jaki dzisiaj widzimy; lecz ewangelia czyta się z wysokości ambony, wszyscy obecni w sanktuarium, po jej wygłoszeniu, całują świętą księgę.
Abp. A. J. Nowowiejski, Msza święta [Wykład Liturgii Kościoła Katolickiego, t. V], Warszawa 2001,s. 154.
Czy jest możliwe współistnienie dwóch form
rytu rzymskiego?
1.Różnorodność form w ramach rytu rzymskiego: przy-kłady historyczne
Pojęcie „ryt rzymski” oznacza sposób celebracji liturgii, który został wypracowany w Kościele w Rzymie do VIII w., a następnie przyjmowany w innych częściach Zachodu oraz ubogacany elementami tradycji innych Kościołów lokalnych. Do czasu potrydenckiej reformy liturgicznej ryt rzymski dopuszczał liczne warianty lokalne
i trudno byłoby w średniowieczu znaleźć dwa Mszały w pełni identyczne[1].
Różnice mogły występować nie tylko między poszczególnymi diecezjami, ale także w obrębie jednego miasta. Warto spojrzeć na przykłady różnic liturgicznych w obrębie samego Rzymu,
w dwóch momentach historii: w VII/VIII w. oraz w XIII w.
1.1. Ryt rzymski w VII/VIII w.: liturgia papieska i liturgia
z kościołów tytularnych
Tak jak wynika z zachowanych źródeł, w VII i VIII w. istniały w Rzymie dwie zasadnicze formy rytu: liturgia papieska oraz liturgia sprawowana przez prezbiterów w kościołach tytularnych.
Dla przykładu można porównać strukturę obrzędów Wielkiego Piątku oraz Wigilii Paschalnej w obu formach rytu.
Jak widać, liturgia papieska przewiduje adorację krzyża
w zupełnie innym momencie i w innym porządku niż liturgia kościołów tytularnych, ponadto w liturgii papieskiej nie ma obrzędu Komunii św. Są to istotne rozbieżności w strukturze liturgii.
Widzimy, że liturgia rzymska w tym okresie dopuszcza różnice w strukturze obrzędów oraz w ilości czytań biblijnych nawet podczas najważniejszych celebracji roku liturgicznego.
1.2. Liturgia w Rzymie w XIII w.: cztery tradycje liturgiczne
W XIII w. w samym Rzymie istniały cztery tradycje liturgiczne, będące wariantami jednego rytu rzymskiego[6]:
a) Tradycja Kurii papieskiej na Lateranie, znajdująca się w fazie intensywnej ewolucji, zwłaszcza w wyniku reform Innocentego III (1201-1216) i Honoriusza III (1226-1227);
b) Tradycja Bazyliki św. Piotra, będąca kontynuacją starożytnej liturgii Rzymu; za tą tradycją szła większość kościołów Wiecznego Miasta. Z niejasnych powodów ok. 1250 r. tradycja ta zaczęła gwałtownie zanikać i ustępować miejsca liturgii papieskiej;
c) Synteza dwóch poprzednich tradycji, dokonana przez kard. Jana Orsiniego (późniejszy papież Mikołaj III) dla ratowania dawnej tradycji miejskiej. Po śmierci Mikołaja III w 1280 r. ta próba reformy upadła;
d) Tradycja Bazyliki św. Jana na Lateranie (różna od tradycji Kurii papieskiej). Był to inny wariant tradycji miejskiej.
Oczywiście nie są to sytuacje identyczne z dzisiejszą. Specyfika obecnej sytuacji polega na tym, że chodzi o współistnienie liturgii będącej owocem głębokiej i radykalnej reformy, dokonanej po II Soborze Watykańskim, z liturgią sprzed tejże reformy. Niemniej jednak powyższe przykłady jednoznacznie wskazują na możliwość współistnienia różnych wariantów jednego rytu rzymskiego. Dlatego nie mają racji ci teologowie, którzy odwołując się do historii twierdzą, że takie współistnienie jest z zasady niemożliwe[7].
Zachara M. (ks.), Czy jest możliwe współistnienie dwóch form rytu rzymskiego?, [w:] Krzysztof Porosło (red.), Teologia żyjąca w liturgii [Materiały z II Rekolekcji Liturgicznych Misterium fascinans], Kraków 2010, s. 112-115.
[1] Niekiedy nazywa się „rytami” także poszczególne warianty rytu rzymskiego (np. ryt lioński, dominikański, cysterski itd.). Jednak jedynymi w pełni odrębnymi rytami, jakie w II tysiącleciu pozostały na Zachodzie oprócz rzymskiego, są: ryt mediolański (ambrozjański) oraz hiszpańsko-wizygocki (mozarabski). Trzeba zdawać sobie sprawę z wieloznaczności słowa „ryt”, aby nie mylić ze sobą różnych desygnatów tego pojęcia. Zwięzła panorama różnych znaczeń słowa „ryt” wraz z krótkim przedstawieniem rytów liturgicznych Wschodu i Zachodu w:
C. FOLSOM, Ryt rzymski czy ryty rzymskie?, Christianitas nr 9 (2001), s. 66-68.
[2]M. ANDRIEU (ed.), Les Ordines Romani du haut Moyen-Âge, vol. III: Les textes (Ordines XIV-XXXIV), Louvain 1951, s. 270-271.
[3]L. C. MOHLBERG, L. EIZENHÖFER, P. SIFFRIN (ed.), Liber Sacramentorum Romanae Aecclesiae ordinis anni circuli (Cod. Vat. Reg. lat. 316/Paris Bibl. Nat. 7193. 41/56) (Sacramentarium Gelasianum), Roma 1960, s. 64-67.
[4] Zob. M. ANDRIEU, dz. cyt, s. 272-273; J. DESHUSSES (ed.), Le Sacramentaire Grégorien. Ses principales formes d’après les plus anciennes manuscrits, t. I, Fribourg 1992, s. 182-190.
[6] C. FOLSOM, I libri liturgici romani, w: A. CHUPUNGCO (ed.), Scientia liturgica. Manuale di liturgia, t. I: Introduzione alla liturgia, Casale Monferato 1998, s. 287-288. Zob. S. van DIJK, The Urban and Papal Rites in Seventh and Eight-Century Rome, Sacris erudiri 13 (1961), s. 416-422.
[7] Np. A. GRILLO, Oltre Pio V. La riforma liturgica nel conflitto di interpretazioni, Brescia 2007, s. 118.
