Ks. dr Maciej Zachara MIC, Lublin
Czy jest możliwe współistnienie dwóch form
rytu rzymskiego?
1. Różnorodność form w ramach rytu rzymskiego: przy-kłady historyczne
Pojęcie „ryt rzymski” oznacza sposób celebracji liturgii, który został wypracowany w Kościele w Rzymie do VIII w., a następnie przyjmowany w innych częściach Zachodu oraz ubogacany elementami tradycji innych Kościołów lokalnych. Do czasu potrydenckiej reformy liturgicznej ryt rzymski dopuszczał liczne warianty lokalne
i trudno byłoby w średniowieczu znaleźć dwa Mszały w pełni identyczne[1].
Różnice mogły występować nie tylko między poszczególnymi diecezjami, ale także w obrębie jednego miasta. Warto spojrzeć na przykłady różnic liturgicznych w obrębie samego Rzymu,
w dwóch momentach historii: w VII/VIII w. oraz w XIII w.
1.1. Ryt rzymski w VII/VIII w.: liturgia papieska i liturgia
z kościołów tytularnych
Tak jak wynika z zachowanych źródeł, w VII i VIII w. istniały w Rzymie dwie zasadnicze formy rytu: liturgia papieska oraz liturgia sprawowana przez prezbiterów w kościołach tytularnych.
Dla przykładu można porównać strukturę obrzędów Wielkiego Piątku oraz Wigilii Paschalnej w obu formach rytu.
Wielki Piątek:
| Liturgia papieska wg Ordo romanus XXIII[2] | Liturgia kościołów tytularnych wg Sakramentarza gelazjańskiego[3] |
| - procesja z Lateranu do bazyliki Krzyża Świętego z relikwiami Krzyża - złożenie relikwii na ołtarzu i adoracja Krzyża - liturgia słowa (2 czytania + Pasja) - uroczysta modlitwa powszechna - procesja powrotna na Lateran | - umieszczenie krzyża na ołtarzu - modlitwa kapłana - liturgia słowa (2 czytania + Pasja) - uroczysta modlitwa powszechna - wniesienie Ciała i Krwi Pańskiej - adoracja krzyża przez kapłana - Modlitwa Pańska + embolizm („Wybaw nas, prosimy Cię, Panie…”) - adoracja krzyża i Komunia święta |
Jak widać, liturgia papieska przewiduje adorację krzyża
w zupełnie innym momencie i w innym porządku niż liturgia kościołów tytularnych, ponadto w liturgii papieskiej nie ma obrzędu Komunii św. Są to istotne rozbieżności w strukturze liturgii.
Wigilia Paschalna:
| Liturgia papieska wg Ordo romanus XXIII i Sakramentarza gregoriańskiego[4] | Liturgia kościołów tytularnych wg Sakramentarza gelazjańskiego[5] |
| - czytania Wigilii (4 perykopy starotestamentalne) - Psalm 42 i procesja do baptysterium - liturgia chrzcielna - Eucharystia od hymnu „Chwała” | - uroczyste zapalenie świecy z modlitwą błogosławieństwa - czytania Wigilii (10 perykop starotestamentalnych) - Psalm 42 i procesja do baptysterium - liturgia chrzcielna - Eucharystia od hymnu „Chwała” |
Widzimy, że liturgia rzymska w tym okresie dopuszcza różnice w strukturze obrzędów oraz w ilości czytań biblijnych nawet podczas najważniejszych celebracji roku liturgicznego.
1.2. Liturgia w Rzymie w XIII w.: cztery tradycje liturgiczne
W XIII w. w samym Rzymie istniały cztery tradycje liturgiczne, będące wariantami jednego rytu rzymskiego[6]:
a) Tradycja Kurii papieskiej na Lateranie, znajdująca się w fazie intensywnej ewolucji, zwłaszcza w wyniku reform Innocentego III (1201-1216) i Honoriusza III (1226-1227);
b) Tradycja Bazyliki św. Piotra, będąca kontynuacją starożytnej liturgii Rzymu; za tą tradycją szła większość kościołów Wiecznego Miasta. Z niejasnych powodów ok. 1250 r. tradycja ta zaczęła gwałtownie zanikać i ustępować miejsca liturgii papieskiej;
c) Synteza dwóch poprzednich tradycji, dokonana przez kard. Jana Orsiniego (późniejszy papież Mikołaj III) dla ratowania dawnej tradycji miejskiej. Po śmierci Mikołaja III w 1280 r. ta próba reformy upadła;
d) Tradycja Bazyliki św. Jana na Lateranie (różna od tradycji Kurii papieskiej). Był to inny wariant tradycji miejskiej.
Oczywiście nie są to sytuacje identyczne z dzisiejszą. Specyfika obecnej sytuacji polega na tym, że chodzi o współistnienie liturgii będącej owocem głębokiej i radykalnej reformy, dokonanej po II Soborze Watykańskim, z liturgią sprzed tejże reformy. Niemniej jednak powyższe przykłady jednoznacznie wskazują na możliwość współistnienia różnych wariantów jednego rytu rzymskiego. Dlatego nie mają racji ci teologowie, którzy odwołując się do historii twierdzą, że takie współistnienie jest z zasady niemożliwe[7].
Zachara M. (ks.), Czy jest możliwe współistnienie dwóch form rytu rzymskiego?, [w:] Krzysztof Porosło (red.), Teologia żyjąca w liturgii [Materiały z II Rekolekcji Liturgicznych Misterium fascinans], Kraków 2010, s. 112-115.
[1] Niekiedy nazywa się „rytami” także poszczególne warianty rytu rzymskiego (np. ryt lioński, dominikański, cysterski itd.). Jednak jedynymi w pełni odrębnymi rytami, jakie w II tysiącleciu pozostały na Zachodzie oprócz rzymskiego, są: ryt mediolański (ambrozjański) oraz hiszpańsko-wizygocki (mozarabski). Trzeba zdawać sobie sprawę z wieloznaczności słowa „ryt”, aby nie mylić ze sobą różnych desygnatów tego pojęcia. Zwięzła panorama różnych znaczeń słowa „ryt” wraz z krótkim przedstawieniem rytów liturgicznych Wschodu i Zachodu w:
C. FOLSOM, Ryt rzymski czy ryty rzymskie?, Christianitas nr 9 (2001), s. 66-68.
[2] M. ANDRIEU (ed.), Les Ordines Romani du haut Moyen-Âge, vol. III: Les textes (Ordines XIV-XXXIV), Louvain 1951, s. 270-271.
[3] L. C. MOHLBERG, L. EIZENHÖFER, P. SIFFRIN (ed.), Liber Sacramentorum Romanae Aecclesiae ordinis anni circuli (Cod. Vat. Reg. lat. 316/Paris Bibl. Nat. 7193. 41/56) (Sacramentarium Gelasianum), Roma 1960, s. 64-67.
[4] Zob. M. ANDRIEU, dz. cyt, s. 272-273; J. DESHUSSES (ed.), Le Sacramentaire Grégorien. Ses principales formes d’après les plus anciennes manuscrits, t. I, Fribourg 1992, s. 182-190.
[5] Zob. L. C. MOHLBERG, dz. cyt., s. 68-74.
[6] C. FOLSOM, I libri liturgici romani, w: A. CHUPUNGCO (ed.), Scientia liturgica. Manuale di liturgia, t. I: Introduzione alla liturgia, Casale Monferato 1998, s. 287-288. Zob. S. van DIJK, The Urban and Papal Rites in Seventh and Eight-Century Rome, Sacris erudiri 13 (1961), s. 416-422.
[7] Np. A. GRILLO, Oltre Pio V. La riforma liturgica nel conflitto di interpretazioni, Brescia 2007, s. 118.